Geo Theatrext: Θέατρα σπαρμένα στη Μεσόγειο

Geo Theatrext: Θέατρα σπαρμένα στη Μεσόγειο:
 ΙΔΡΥΜΑ ΕΛΛΗΝΙΚΟΥ ΠΟΛΙΤΙΣΜΟΥ- ΑΛΕΞΑΝΔΡΕΙΑ 29 Νοεμβρίου 2004 ΘΕΑΤΡΑ ΣΠΑΡΜΕΝΑ ΣΤΗ ΜΕΣΟΓΕΙΟ ...είναι οι Αρχαιολογικοί χώροι όπου βρί...

Θέατρα σπαρμένα στη Μεσόγειο

ΙΔΡΥΜΑ ΕΛΛΗΝΙΚΟΥ ΠΟΛΙΤΙΣΜΟΥ- ΑΛΕΞΑΝΔΡΕΙΑ

29 Νοεμβρίου 2004

ΘΕΑΤΡΑ ΣΠΑΡΜΕΝΑ ΣΤΗ ΜΕΣΟΓΕΙΟ

...είναι οι Αρχαιολογικοί χώροι όπου βρίσκονται τα θέατρα, θέατρα ελληνικά, γιατί ακόμα και όταν χαρακτηρίζονται Ρωμαϊκά, δεν είναι άλλο από θέατρα που χτίστηκαν επί ρωμαιοκρατίας, σε χώρες όπου μιλιόταν η ελληνική γλώσσα..[1].

Από τη Τζωρτζίνα Κακουδάκη- Θεατρολόγο

Στην γνώση μας για το αρχαίο ελληνικό δράμα και το θαύμα του αρχαίου ελληνικού θεάτρου υπάρχει μια γενική παρανόηση: Θεωρούμε ότι ο χώρος που παίζεται το αρχαίο δράμα είναι πάντα ένα κτίριο σαν της Επιδαύρου, και φανταζόμαστε μια ευγενή και περιποιημένη κοινωνία να πηγαίνει με άμαξες ως εκεί για να απολαύσει στις λίθινες κερκίδες ωραία έργα του πνεύματος. Αυτό είναι αλήθεια, έχει συμβεί στο παρελθόν και συμβαίνει ακόμα, όμως υπάρχει μια σχετική μετακίνηση χρόνου που πρέπει να λαμβάνουμε πάντα υπόψιν.

Προς δυσαρέσκεια πολλών, που θέλουν το αρχαίο κυκλικό θέατρο να συμβολίζει τον ανεστραμμένο θόλο, την σύνδεση του επίγειου κόσμου με την σφαίρα της γης, τα πρώτα λίθινα θέατρα που σώζονται στην Ελλάδα είναι και τα δύο τετράγωνα. Παλαιότερο είναι το θέατρο του Θορικού, κοντά στα λατομεία του Λαυρίου και ίσως φτιαγμένο περισσότερο για τις συνελεύσεις των εργατών και τους επικήδειους των εργατικών ατυχημάτων. Λίγο μεταγενέστερο το θέατρο Τραχώνων, στον σημερινό Άλιμο, κτίριο κοντά στο Θεσμοφόριο που μάλλον φιλοξένησε και το χορό των 24 χορευτών του έργου του Αριστοφάνη Θεσμοφοριάζουσες το 411 π.Χ. [2]

ΤΟ ΘΕΑΤΡΟ ΤΟΥ ΔΙΟΝΥΣΟΥ

Σχεδόν όλα τα δράματα του Αισχύλου , του Σοφοκλή και του Ευριπίδη που γράφτηκαν τον 5^ο αιώνα π.Χ., πάντως, πρωτοανεβάστηκαν στο θέατρο του Διονύσου που, για μεγάλο χρονικό διάστημα ήταν το μοναδικό θέατρο προορισμένο για παραστάσεις του αρχαίου ελληνικού κόσμου.[3] Σήμερα έχουν απομείνει ελάχιστα υπολείμματα από την αρχική αρχιτεκτονική του μορφή. Αυτό οφείλεται τόσο στην ηλικία των κτιριακών εγκαταστάσεων όσο και στο γεγονός ότι για περισσότερο από μισή χιλιετία ανεβάζονταν χωρίς διακοπή έργα που κατά καιρούς εφάρμοζαν καινούργιες τεχνικές, δημιουργώντας έτσι την ανάγκη να γίνουν ορισμένες μετατροπές και νέες εγκαταστάσεις.

Ο αρχικός πυρήνας του διονυσιακού θεάτρου είναι ο ναός του Διονύσου Ελευθερέα στη Νότια Πλευρά της Ακρόπολης. Μέσα στον ιερό αυτό περίβολο αναπτύχθηκε σταδιακά, από τον 6^ο αιώνα π.Χ και έπειτα, το πρώτο θεατρικό κτίσμα. Από την αρχή η δομή του χώρου, χωρισμένη σε σκηνή, ορχήστρα και κοίλον γίνεται εμφανής σε μια οργανική ενότητα όπως ταιριάζει σε δρώμενα που έχουν τις ρίζες τους στη θρησκεία. Γι αυτό και αναπτύχθηκε πρώτα η ορχήστρα, ο χώρος του χορού και του αρχαίου διθύραμβου, το παλαιότερο και πιο θρησκευτικό κομμάτι της αρχαίας δραματουργίας και το πιο κοντινό στην συμμετοχή των Αθηναίων πολιτών. Οι θεατές ίσως να στέκονταν όρθιοι ή να κάθονται σε ξύλινα εδώλια γύρω από το δρώμενο, πάνω στη φυσική πλαγιά του χώρου πλάι στην Ακρόπολη, που αργότερα σκάφτηκα και έγινε το θέατρο του Διονύσου. Ο χώρος των ηθοποιών, η σκηνή, είναι το τμήμα του θεάτρου που αναπτύχθηκε τελευταίο. Αρχικά η σκηνή ήταν ένα πρόχειρο ξύλινο παράπηγμα στην άκρη της ορχήστρας που χρησιμοποιούνταν κυρίως σαν απολυτήριο ή αποθήκη.

Ο Αισχύλος τον 5^ο αιώνα ενσωμάτωσε τη σκηνή στη θεατρική δράση (στην Ορέστεια το 458 π.Χ[4]) όπου η σκηνή διευκόλυνε πλέον την είσοδο και την έξοδο των υποκριτών από την κεντρική πύλη. Από εδώ και πέρα οι θεατές κάθονταν ημικυκλικά απέναντι από τη σκηνή, ενώ ο στενός χώρος ανάμεσα στη σκηνή και την ορχήστρα αποτελούσε τον κύριο χώρο δράσης των υποκριτών, το «χώρο των υποκριτών» (το λογείον). Αυτή η πρώιμη σκηνή ήταν αρχικά τελείως επίπεδη. Αργότερα όμως ανυψώθηκε κατά μερικές βαθμίδες πάνω από το επίπεδο της ορχήστρας, προφανώς για να μην κρύβει ο χορός τους υποκριτές από τους θεατές.

Στην περίοδο του Περικλή έχουμε μια επέκταση του Διονυσιακού Θεάτρου που κράτησε μισό αιώνα και αφορά την εξέλιξη της σκηνικού κτίσματος που ενσωματώθηκε κανονικά στη δράση της κλασικής δραματουργίας. Τώρα ο υποκριτής μπορούσε να κάνει είσοδο από τις παρόδους, σα να έρχεται από το λιμάνι ή την πόλη από την δεξιά πάροδο, ή από τους αγρούς από την αριστερή, να βγαίνει από την κεντρική πόρτα, ως έξοδος από το σπίτι του ή το παλάτι. Παράλληλα, μετά από μια πτώση των ξύλινων εδωλίων σε ώρα παράστασης οι αρχιτέκτονες της εποχής αναγκάστηκαν να χτίσουν τις κερκίδες βαθμιδωτά για μεγαλύτερη σταθερότητα[5]. To θεατρικό οίκημα χτίστηκε 12 μέτρα βορειοανατολικά από την πρωταρχική του θέση, ώστε να αφήνει περισσότερο στην ανάπτυξη των τριών μερών του θεάτρου. Στη στροφή του 5^ου προς τον 4^ο αιώνα, όπως προκύπτει από τα δραματικά κείμενα της εποχής, το σκηνικό κτίσμα είχε διακοσμήσεις και έως και τρεις πόρτες στην όψη του σκηνικού κτίσματος (ή και παράθυρα στις κωμωδίες) ή ακόμα και δύο πτέρυγες που προεξέχουν, όπως εμφανίζεται αργότερα στο λίθινο θέατρο. Κάπως έτσι ήταν το θέατρο όπου ανέβηκαν οι τραγωδίες του Αισχύλου, του Σοφοκλή και του Ευριπίδη, όπου όπως παρατηρούσε ο Νίτσε:

«όλα συναντιόνται και όλα συμπίπτουν: οι στοχασμοί του φιλοσόφου, τα έργα του καλλιτέχνη και οι αγαθές πράξεις του κόσμου».[6]

Η εικόνα του μαρμάρινου θεάτρου με την εκπληκτική ακουστική και την απερίγραπτη γεωφυσική θέση είναι προϊόντα μιας μεταγενέστερης εποχής, με αφετηρία ίσως κάπου στο 340 π.Χ. μιας εποχής που η αθηναϊκή κοινωνία αρχίζει να αποδίδει φόρο τιμής στους μεγάλους, ήδη, τραγικούς της ποιητές.

Ανάμεσα στο 338 και 336 π.Χ ο Λυκούργος, ρήτορας και πολιτικός που είχε τον έλεγχο των οικονομικών, έδωσε την πιο τελειοποιημένη χτιστή μορφή του θεάτρου και λίγο μετά τον θάνατό του θα δούμε τις κωμωδίες του Μενάνδρου να προσαρμόζονται σε ένα κτίσμα με πολλές δυνατότητες, πολλές όψεις και εισόδους επί σκηνής, ελεύθερη σχέση των ηθοποιών και του χορού, πλήρη αξιοποίηση της στέγης του κτιρίου όπως απαιτείται στα έργα της Νέας Κωμωδίας. Και όλα αυτά σε ένα θέατρο με χωρητικότητα 17 χιλιάδων θεατών και 67 μαρμάρινα καθίσματα των ανώτερων αρχόντων στις πρώτες σειρές.

Η αποφασιστική αναμόρφωση του σκηνικού οικοδομήματος έγινε πρώτη φορά στα ελληνιστικά χρόνια, γύρω στο 200 π.Χ. , οπότε χτίστηκε, δύο μέτρα μπροστά από την πρόσοψη της σκηνής, μια υποστηριζόμενη από κίονες θεμελίωση που προοριζόταν για ένα υπερυψωμένο λογείο, το προσκήνιο. Ο πρώτος όροφος απέκτησε μια ιδιότητα διακοσμητική και ο απέριττος τοίχος του σκηνικού κτίσματος έγινε το πλαίσιο για τα θυρώματα- ένα είδος πλαισίων πάνω στα οποία τοποθετούνταν μεγάλοι ζωγραφικοί πίνακες που περιέγραφαν τη σκηνογραφία του έργου. Από το θέατρο των ιδεών οδηγούμαστε στο θέατρο της ψευδαίσθησης, από το θέατρο του πολιτικού διαλόγου στο θέατρο των εντυπώσεων από το θέατρο της ψυχικής ανάτασης στο θέαμα της σκηνικής δράσης, από ένα θέατρο θρησκευτικό και μυσταγωγικό σε ένα θέατρο υποκριτών- ηθοποιών με ανάγκη για προσωπικό χώρο και αστικές συνήθειες. Από την κυκλική θέαση περνάμε στην μετωπική σχέση κοινού- σκηνής όπου ακόμα και η ορχήστρα σιγά- σιγά «τρώγεται» και ο χώρος του χορού εξαφανίζεται προς χάριν του θεάτρου των ηθοποιών. Το θέατρο του Διονύσου συνέχισε να ανακαινίζεται και να αποκτά το χαρακτήρα της εκάστοτε εποχής ως τον 3^ο αιώνα μ.Χ. όπου στα Ρωμαϊκά χρόνια σε αρένα για μονομαχίες και θηριομαχίες και τέλος σε δεξαμενή νερού για παραστάσεις μίμων. Το θέατρο μετά παρήκμασε, χρησιμοποιήθηκε για λατομείο καλύφθηκε με τη σκόνη του χρόνου και αποκαλύφθηκε πάλι τον 19^ο αιώνα, χωρίς να μπορέσει ποτέ να ανακτήσει τον αρχικό προορισμό του όπως το θέατρο της Επιδαύρου.

ΤΑ ΥΠΟΛΟΙΠΑ ΘΕΑΤΡΑ

Εντυπωσιακός αριθμός νέων κτιρίων δημιουργήθηκε κατά την Ελληνιστική και την ρωμαϊκή περίοδο. Κύριος προορισμός ήταν η τέλεση σκηνικών αγώνων, αλλά σύντομα εξελίχθηκαν σε κέντρα της πολιτιστικής ζωής και έγιναν απαραίτητος κοινωνικός θεσμός. Για αυτό και πόλη δίχως θέατρο ήταν κάτι το αδιανόητο, όπως δείχνουν οι αφηγήσεις για τα θέατρα στο Ιράν, την περίοδο της εκστρατείας του Μεγάλου Αλεξάνδρου, ο οποίος πραγματικά μετάφερε τον ενθουσιασμό για το θέατρο πέρα από τα ελληνικά σύνορα, σε τέτοιο βαθμό ώστε, όσο ζούσε, ακόμη και η Βαβυλώνα απέκτησε το θέατρό της.

Στα πάμπολλα θέατρα που έχτισαν οι αυτοκρατορικοί αρχιτέκτονες σε όλη τη λεκάνη της Μεσογείου, φτάνοντας ως τη Μέση Ανατολή έχουμε πολύ λίγες μαρτυρίες για το είδος των παραστάσεων που ανέβηκαν. Ελάχιστες παραστάσεις έργων του Ρωμαίου κωμωδιογράφου Πλαύτου δόθηκαν σε αυτά (το 2^ο π.Χ. αιώνα), ενώ τα έργα του Σενέκα δεν παραστάθηκαν ούτως ή άλλως ποτέ. Λόγος γίνεται σε χρονογραφήματα της περιόδου για παραστάσεις μίμων, που ανταποκρίνονταν στην διαρκώς εκφυλιζόμενη ευαισθησία του κοινού, καθώς και αναπαραστάσεις μαχών και παντομιμικών χορών.

ΙΤΑΛΙΑ

Στην κάτω Ιταλία και Σικελία (θέατρο Συρακουσών) γίνονταν κανονικά δραματικοί αγώνες από τους Έλληνες που κατοικούσαν εκεί και αυτό βοήθησε στη διάδοση του κλασικού θεάτρου στη Ρωμαϊκή Αυτοκρατορία. Θεατρική δράση παρουσιάζεται ήδη από τον 6^ο αιώνα π.Χ ενώ ο Σικελός κωμωδιογράφος Επίχαρμος δεν αποκλείεται να συναντήθηκε με τον Αισχύλο σε μια πανηγυρική παράσταση των Περσών για την ίδρυση της πόλης Αίτνα. Ο Ευριπίδης επίσης, λέγεται ότι στη Σικελία βρήκε μεγαλύτερη ανταπόκριση από ότι στην πατρίδα του. Δεν είναι περίεργο λοιπόν που στην Σικελία υπάρχει θέατρο από τον 5^ο π.Χ αιώνα.

ΑΦΡΙΚΗ

Στην Κυρηναϊκή και την Αίγυπτο τα ελληνιστικά χρόνια αναφέρονται 7 σημαντικότεροι τραγωδοί του Πτολεμαίου Φιλαδέλφου γνωστοί και ως «Πλειάδα». Δύο κείμενα σώζονται από εκείνη την εποχή που δίνουν μια εικόνα της δραματουργίας των ελληνιστικών χρόνων: Το έργο Αλεξάνδρεια του Λυκόφρονα, ένα απερίεργο κείμενο μονολόγου μιας συνεχούς και αφάνταστα αινιγματικής ρήσης της Κασσάνδρας με προφητείες για την πτώση της Τροίας και το μέλλον των Ελλήνων και το έργο Εξαγωγή του Ευσέβιου. Αλλά δεν γνωρίζουμε ούτε για αυτά τα έργα αν και πώς παραστάθηκαν.[7]

Επίσης, κατά τη διαρκεί του πρώτου καρχηδονιακού πολέμου Ρωμαίοι αξιωματικοί και στρατιώτες είχαν την ευκαιρία να δουν από κοντά ελληνικές θεατρικές παραστάσεις, και το γεγονός αυτό μπορεί να δημιούργησε και να επιτάχυνε την επιθυμία για παρόμοια ιθαγενή τέχνη.

Η ΡΩΜΑΙΚΗ ΠΕΡΙΟΔΟΣ

Τον 2^ο π.Χ. αιώνα έχουμε ακόμα και μαρτυρία για παράσταση στην ελληνική γλώσσα στη Ρώμη. Πάντως λίθινο θέατρο χτίστηκε πολύ αργά στη Ρώμη μόλις το 55 π.Χ. από τον Πομπηίο, εποχή που το δράμα της δημοκρατικής περιόδου έχανε τη ζωτικότητά του. Το μνημειακό αυτό αρχιτεκτόνημα, έργο μεγαλειώδες και «προπαγανδιστικό» περισσότερο παρά κτίσμα που προωθεί τη σκηνική εξέλιξη, αντιγράφηκε στην Αφρική, στην Γαλατία, την Ιταλία και την Ισπανία. Το 80 μ.Χ. χτίζεται το γιγαντιαίο Κολοσσαίο, αποκλειστικά για θηριομαχίες και αγώνες των μονομάχων και η στροφή του πληθυσμού σε αυτές τις μαζικές διασκεδάσεις είναι πλέον μια πραγματικότητα εις βάρος των δραματικών παραστάσεων με έργα του παρελθόντος.

Στην ίδια τη Ρώμη στην περίοδο του Τραϊανού (93-117 μ.Χ) μπορούσε κάποιος να δει 175 παραστάσεις τη χρονιά. Ιππόδρομο και αρένα, θηριομαχίες, παντόμιμους, κωμωδίες καταστάσεων του Πλαύτου, ναυμαχίες, κλασικές τραγωδίες γραμμένες κυρίως από... αυτοκράτορες, παλιές τραγωδίες σε απαγγελία με μουσική υπόκρουση για την ελίτ. Αυτή η ελίτ θα πάρει μαζί της τους παντόμιμους και θα φύγει στην Αφρική τον 5^ο μ.Χ αιώνα, όταν οι Βισιγότθοι καταλαμβάνουν τη Ρώμη. Τα ερημωμένα θέατρα σε λίγο θα ξαναγεμίσουν.

Θα πρέπει βέβαια να σημειώσουμε εδώ τις πάμπολλες επιθέσεις της χριστιανικής θρησκείας για οτιδήποτε σχετίζεται με την «ειδωλολατρική» αρχαιότητα, που ξεκινώντας με τους αφορισμούς του Τερτιλιανού τον 2^ο μ.Χ αιώνα και με κορύφωση από τον Χρυσόστομο με το γνωστό «Ερρέτω η σκηνή! Μακάριοι οι αγνοούντες το θέατρον βάρβαροι»[8] ως την 2^η Οικουμενική σύνοδο και τον Θεοδοσιανό Κώδικα του 438 μ.Χ που απαγορεύει σε έναν ηθοποιό να είναι χριστιανός που είναι απόρροιας άξιο πώς διατηρήθηκαν έστω τα θεάματα μίμων στις παρυφές της ρωμαϊκής αυτοκρατορίας.

Θέατρα για διάφορες χρήσεις:

Θέατρο της Περγάμου, με την ορατή ξύλινη εξέδρα που προστέθηκε μετά το 100 π.Χ. από την οποία αγόρευαν οι ομιλητές στις πολιτικές συγκεντρώσεις.

Θέατρο της Αφροδισιάδος: χρησιμοποιήθηκε ως αρένα στα χρόνια του Μάρκου Αυρίλιου. Στους βυζαντινούς χρόνους στεγάστηκαν σε τμήμα του προσκηνίου δ΄το παρεκκλήσια.

Θέατρο της Αντιφέλλου: χτισμένο στα Ελληνιστικά χρόνια, σχεδόν φαίνεται από το Καστελόριζο, με σημάδια ότι τοποθετούνταν ξύλινο σκηνικό.

Θέατρο της Ασπένδου: ανοικοδόμηση στην εποχή του Μα΄ρκου Αυριλίου τ (161- 180 μ.Χ.)το πιο καλοδιατηρημένο ρωμαϊκό θέατρο στη Μικρά Ασία, χωρητικότητας 15 χιλ. θεατών, με ξύλινη οροφή εκπληκτική ακουστική.

Θέατρο της Παλμύρας: περίοδος της ρωμαϊκής αυτοκρατορίας, Αδριανός (117 και εξή μ.Χ.)

Θέατρο στη Βόσρα: 106 μ.Χ. – μετά τον 3^ο αιώνα μ.Χ μετατράπηκε σε αραβικό φρούριο

Το Μικρό θέατρο στα Γεράσα: 165-166 μ.Χ χρησιμοποιούνταν για πολιτικές συγκεντρώσεις

Το Θέατρο στην Αλεξάνδρεια: Στη συνοικία Κομ Ελ Ντίκα, βρίσκεται ένα μικρό ρωμαϊκό θέατρο χωρητικότητας 400- 600 θέσεων. Η ιστορική έρευνα δεν επιτρέπει την ταύτισή του με το μεγάλο θέατρο της Αλεξάνδρειας τον 3^ο π.Χ αιώνα που σύμφωνα με το Στράβωνα, τον Πολύβιο και τον καίσαρα βρισκόταν στα βόρεια της πόλης και από το οποίο δεν έχουμε κανένα ίχνος. Χτίστηκε τον 4^ο μ.Χ αιώνα, πάνω στα ερείπια μιας οικίας, καταστράφηκε από σεισμό τον 6^ο με 7^ο αιώνα μ.Χ, έγινε χριστιανικός ναός και ανασκαφή του έγινε το 1960-65.

Θέατρο της Πτολεμαΐδος: ένα θέατρο χαμηλότερο από τη σκηνή, που μάλλον για κάποια χρόνια λειτούργησε ως ωδείο και μετά τον 5^ο αιώνα μ.Χ μετατράπηκε σε δεξαμενή νερού για την τέλεση αθλοπαιδιών.

Θέατρο των Συρακουσών: Η ιστορία του ξεκινά από τον 5^ο αιώνα π.Χ με όλα τα εξελικτικά στάδια του αρχαίου κτίσματος. Το 1914 ανέβηκε εκεί ο Αγαμέμνων του Αισχύλου συμβάλλοντας σημαντικά στην αναβίωση του αρχαίου δράματος στην παγκόσμια σκηνή.

Θέατρο της Εφέσου: χτίστηκε τον 2^ο αιώνα π.Χ. τον 2^ο μ.Χ αιώνα προστέθηκε μνημειώδης διώροφη πρόσοψη και ξύλινη σκεπή και τον 3^ο αιώνα σκάφτηκε δεξαμενή για ναυμαχίες.

Θέατρο της Ιεράπολης, θέατρο της Στρατονικείας,

θέατρο της Περγάμου, θέατρο της Εφέσου.

Προσπαθούσες να φανταστείς τα μάτια αραδιασμένα σ’ αυτά τα θέατρα, πώς κοίταζαν.

Τα συλλογίζεσαι τώρα, καθώς βραδιάζει

και σου φαίνουνται κοχύλια στα χέρια των παιδιών.

Γιώργος Σεφέρης, Μέρες Ε

Περικλής 495-429 π.Χ

431-404 Πελοποννησιακός πόλεμος

Φίλιππος Β (359-336 π.Χ)

Αλέξανδρος (336-323 π.Χ.)

275 π.Χ. Αντιγονίδες, Πτολεμαίους (Αίγυπτος, Κύπρος, Συρία και Μικρά Ασία ως το 30 π.Χ), Σελευκίδες (υπόλοιπη Ασία)

146 π.Χ. Ρώμη κυρίαρχη όλης της Ελλάδας

---

[1] ΜΑΞΙΜΟΣ, Πλάτων, Αρχαία ελληνικά θέατρα, 2.500 χρόνια φως και πνεύμα, 1998, Αθήνα

[2] GREEN, Richard, HANDLEY, Eric (μτφ. Μάντζιου, Μαίρη) Εικόνες από το Αρχαίο Ελληνικό Θέατρο, Πανεπιστημιακές εκδόσεις Κρήτης, 2000, Ηράκλειο, σελ.38

[3] BLUME, Horst- Dieter (μτφ. Ιατρού, Μαρία), Εισαγωγή στο Αρχαίο Θέατρο, εκδ. Μ.Ι.Ε.Τ., 1989, Αθήνα, σελ. 63

[4] βλέπε TAPLIN, Oliver, The Stagecraft of Aeschylus, Oxford Press,1977, UK

[5] PICKARD- CAMBRIDGE, Theatre of Dionysus in Athens, Oxford Press, 1946, UK, σελ..11

[6] μεταφρασμένο από ΜΑΡΤΙΝΙΔΗΣ, Πέτρος, Μεταμορφώσεις του θεατρικού χώρου, εκδ. Νεφέλη, 1999, Αθήνα

[7] LESKY, Albin (μτφ. Χουρμουζιάδης, Νίκος ), Η τραγική ποίηση των αρχαίων Ελλήνων,τόμος Β’, εκδ. Μ.Ι.Ε.Τ., 1989, Αθήνα, σελ. 442-443

[8] ΣΟΛΟΜΟΣ, Αλέξης, Ο άγιος Βάκχος, εκδ. Δωδώνη, 1987, Αθήνα, σελ. 52

S u m m e r o f l o v e

…never existed.

Από την Τζωρτζίνα Κακουδάκη (Αλλά όχι εξαιτίας της)

If you smile at me you know I will understand

Cause that is something everybody everywhere does

In the same language

I can see by your coat my friend that you're from the other side

There's just one thing I got to know

Can you tell me please who won

(Wooden Ships/ Sung by Jefferson Airplane and Crosby, Stills and Nash)

Πάλι για το Σαν Φρανσίσκο. Πέρασα ένα πρωινό του Ιουλίου στη Haight street προσπαθώντας να εντοπίσω την έπαυλη των Jefferson Airplane, το κοινόβιο των Grateful Dead, το δωμάτιο της Janis Joplin, το αγαπημένο καφέ του Jimi Hendrix, το στέκι των Ηell’s Angels. Πήγα στο τεράστιο outlet της Αmoeba Records και στην μύτη του Golden Gate Park στο τέλος του μεγάλου αυτού δρόμου. Στη μία γωνία Haight and Ashbury βρίσκεται ένα μαγαζί μεγάλης αλυσίδας παγωτών και στην άλλη ένα φρέσκο Gap Clothing. Το καφέ του Hendrix είναι ένα μαγαζί με σουβενίρ-flower power ,όλα πλαστικά και με αντικλεπτικό κωδικό-, στο σπίτι των Αirplane, είδα μέσα από τις μεταξωτές κουρτίνες πολλά φυτά εσωτερικού χώρου και στων Dead μία πινακίδα «Please restrain from taking photograhs», δύο mountain κλειδωμένα στη βεράντα και ασημένιες ντρίλιες στο διπλότζαμο παράθυρο. Οι φωτογραφίες που έβγαλα εκείνη την ημέρα ήταν στιγμιότυπα από τα εξής αξιοθέατα:

1. σωματική έρευνα από την αστυνομία σε έναν άστεγο έξω από το Gap και σύλληψη γιατί δεν είχε τα χαρτιά του,

2. 2.ξυλοκόπημα από τους security ενός νεαρού έξω από το δισκάδικο γιατί είχε κλέψει ένα cdsingle που έκανε 99c,

3. 3. έρευνα, κατάσχεση και σύλληψη ενός νεαρού με μαλλιά ράστα από την περιπολία στο πάρκο, γιατί είχε μαζί του ένα στριφτό,

4. παρατήρηση από την δημοτική αστυνομία και απομάκρυνση παρέας νεαρών σουηδών που παίζανε κιθάρα καθισμένοι στην άκρη του δρόμου, 5. κατάσχεση και έλεγχος στοιχείων από την αστυνομία μεσήλικα που έπινε μία μπύρα της οποίας τη χαρτοσακούλα είχε πετάξει.

Αυτά σε διάρκεια 2 ωρών.

I am with you in Rockland…

Η ιστορία της περιοχής Haight- Ashbury αρχίζει λίγο νωρίτερα, στην απέναντι πλευρά της πόλης του Σαν Φρανσίσκο, και περίπου μία δεκαετία νωρίτερα. Στη North Βeach, προορισμός του Jack Kerouac στο On the Road, δίπλα στη γέφυρα του Όουκλαντ- κέντρο εκκίνησης των Μαύρων Πανθήρων- και το εναλλακτικό Πανεπιστήμιο του Berkeley- θυμηθείτε το Strawberry Statemen το 1969-, άρχισαν να καταφθάνουν οι «μυθικές» προσωπικότητες των Beatnics: Jack Kerouac, Allan Ginsberg, William Burroughs, Laurence Ferlingetti. H πόλη αρχίζει να δημιουργεί μία αίσθηση διαφορετικότητας, ένα είδος πνευματικού καταφυγίου, και, με το πάντα γλυκό της κλίμα , τη μόνιμη θαλάσσια αύρα της να διασχίζει τα τεράστια πάρκα της , τη βικτωριανή της αισθητική και τους πανοραμικούς λόφους, άρχισε να λειτουργεί ως μία νέα εδέμ, ένας χαμένος παράδεισος, μέσα στην αχανή και απροσδιόριστη αμερικάνικη ενδοχώρα . Στη Notrh Beach έρχονται νέοι από όλη τη χώρα, για να ακούσουν τζαζ και φολκ μουσική και να πιούνε εσπρέσο στα ιστορικά καφέ των Beats. Ανάμεσά τους, το 1963, και η Τεξανή Janis Joplin.Τη χρονιά αυτή πεθαίνει ο Τζον Κέννεντυ. Ας πούμε ότι η ιστορία μας αρχίζει έτσι.

Can you pass the Acid Test?

Παράλληλα με τη μεγάλη προσέλευση του νεαρόκοσμου στο Φρίσκο, αναπτύσσεται μία έντονη φιλοσοφική αναζήτηση σχετικά με την επίδραση των παραισθησιογώνων ουσιών στη συνείδηση του ανθρώπου. Κύριος στοχαστής ο Timothy Leary, καθηγητής ψυχολογίας στο Harvard,που, μετά την εμπειρία του το 1960 στο Μεξικό με «αλλιοτικές ουσίες για το μυαλό», υποστηρίζει ότι με αυτές είχε την «βαθύτερη θρησκευτική εμπειρία της ζωής του».Ο Leary αποβάλλεται από το πανεπιστήμιο το 1963 και αρχίζει να ταξιδεύει στη χώρα με το σύνθημα «turn on, tune in and drop out». Tην ίδια εποχή ταξιδεύουν με ένα πολύχρομο πουλμανάκι του 1939, το Magic Bus και αναγραμμένο προορισμό «Further» οι Merry Pranksters- μία ομάδα ανθρώπων των «ελεύθερων απόψεων», με πολύχρωμα μεταχειρισμένα ρούχα, μακριά μαλλιά και αποστολή να «ψυχαιδελίσουν» τον κόσμο, την εποχή που το LSD δεν ήταν ακόμα παράνομο. Εμπνευστής της ιστορίας ο beat συγγραφέας Ken Kessey και βασικός περφόρμερ και εμψυχωτής ο Νeil Cassady, μοντέλο για τον Dean Moriaty στο On the Road και «ο πιο γρήγορος άνθρωπος στον κόσμο» για όσους τον γνωρίζανε. Βασική ατραξιόν στις συναθρήσεις τους η ερώτηση «Can you pass the Acid Test?», και σκοπός τους να παρασύρουν όλη τη χώρα σε ένα μαγικό μαγευτικό ταξίδι. Το 1965, ο βαρώνος του acid Owsley Stanley, ιδρύει εργοστάσιο LSD- εργαστηριακό παρασκεύασμα του 1938 για την καταπολέμηση της ημικρανίας και σε εφαρμοσμένη χρήση στα κέντρα περίθαλψης του Αμερικανικού Στρατού στο Βιετνάμ- και το διοχετεύει μαζικά στην αγορά. Είμαστε στο 1965, τη χρονιά που οργανώνεται το πρώτο πριβέ Acid Test πάρτυ, με τους Pranksters να διαλέγουν μουσική, ταινίες να προβάλλονται στους τοίχους, ψυχεδαιλικά φώτα να αναβοσβήνουν και φυσικά Lsd. Η τιμή per item $1,5.

Nobody Ever told me how to leave out in the Street.

Η διασταύρωση των δρόμων Haight και Ashbury , που δίνει το όνομα στην περιοχή, έχει σημασία κομβική. Η Haight αρχίζει από το κέντρο της πόλης και φτάνει ως το πάρκο Golden Gate που βρέχεται από τον Ατλαντικό, και η Ashbury, δρόμος με πανοραμική θέα καταλήγει στην άλλη πλευρά της θάλασσας της πόλης, μέσα στον κόλπο του San Francisco, και προς την πλευρά της θρυλικής North Beach. Μία διασταύρωση με σημεία φυγής , με καλό έλεγχο της πόλης, ένα παρατηρητήριο για αυτά που πρόκειται να γίνουν. Όμως ο λόγος που, κυρίως, κατοικήθηκε ήταν γιατί στις αρχές του ’60, με το suburbian nightmare να φουντώνει όσο ποτέ, η περιοχή, γεμάτη βικτωριανά σπίτια και φαντάσματα του παρελθόντος, ήταν εξαιρετικά υποβαθμισμένη άρα τόπος φτηνού ενοικίου και έμπνευσης για τους καλλιτέχνες και τους φοιτητές της Βay Area.

Το 1965 στη Haight αρχίζουν να δημιουργούνται και να κατοικοεδρεύουν κοινοβιακά τα συγκροτήματα που συνδέονται άμεσα με την υστεροφημία της περιοχής. Πρώτοι δημιουργούνται οι Charlatans (καμία σχέση με τους Άγγλους Charlatans της δεκαετίας του ΄90), φέρνοντας στη μόδα ένα λουκ post memorabilia, ντυμένοι με βικτωριανά «καομπόικα» ρούχα και κάντρυ απόηχους στη μουσική. Η αισθητική τους στο στυλ και τη μουσική θα επηρεάσει και τα υπόλοιπα συγκροτήματα της περιοχής, και θα επικυρώσει την τοπική μόδα στους δρόμους της Haight, γεμάτους με μαγαζιά με μεταχειρισμένα ρούχα και αξεσουάρ και τόπια από φτηνά υφασματα για όλες τις χρήσεις. Αναπτύσσεται ραγδαία ένα εκκεντρικό street fasion όπου αποδεκτό είναι το πιο παράξενο και το πιο προσωπικό.

Ι want to be the person to tell you something you already knew.

Η μουσική είναι παντού. Η μεγαλύτερη δύναμη συσπείρωσης και επαλήθευσης των οραμάτων, η τέχνη η πιο κοντά στο υποσυνείδητο και στην υπερκόσμια φύση του ανθρώπου, η πιο ελεύθερη έκφραση των συναισθημάτων, η πιο φυσική δραστηριότητα μιας ομάδας. Το 1965 αρχίζουν να δημιουργούνται τα συγκροτήματα που θα κυριαρχήσουν απόλυτα στην έννοια της «ψυχαιδελικής» ατμόσφαιρας της περιοχής και θα αλλάξουν για πάντα το ροκ και την πειραματική μουσική: Jefferson Airplane,Grateful Dead, Janis Joplin/ Big Brother and the Holding Company, Quicksilver Messenger Service,Country Joe and the Fish, The Charlatans, Moby Grape, Great Society, Steve Miller Band, Creedence Clearwater Rivival, It’s a Beautiful Day,Sons of Champlin, Santana, Hot Tuna, New Riders of the purple Sage, Cold Blood, Tower of Power, Sly and the Family Stone, The Jimi Hendrix Experience, The Doors. Καθόλου ευκαταφρόνητα...Στην ιστορία μας εμφανίζεται ένας άλλος γκουρού, ο απόλυτος μάνατζερ της ψυχαιδέλιας , προμότερ καταρχήν του San fransisco Mime Troup, θιάσου που έπαιζε πολιτικοποιημένα σκέτς και αυτοσχεδιαστικά νούμερα, σε αποθήκες, πλατείες και πάρκα εναντίον πάντα της εσωτερικής πολιτικής των Η.Π.Α και του πολέμου στο Βιετνάμ. Ο Bill Graham. Και σε όσους δεν λέει κάτι το όνομα, μπορείτε να διαβάσετε το οπισθόφυλλο των live ηχογραφήσεων της εποχής. Σχεδόν σε όλους θα δείτε ως τόπο της συναυλίας το Fillmore. O θρυλικός συναυλιακός χώρος- σήμερα οι ψυχαιδελικές διαφημιστικές του αφίσσες είναι ένα από τα πιο cult αντικείμενα και από τα πιο ακριβά στο SF-, που πριν τον αναλάβει ο Graham ήταν ένα παλιοκαιρισμένο blues hall, επισημοποίησε και προέβαλε μαζικά, από το 1966 και μετά, την μουσική κίνηση της πόλης, μαζεύοντας συγκροτήματα από τις φοιτητικές εστίες, τα υπόγεια και από τα πάρκα και συντείνοντας στην ψυχαιδελική παρουσίασή τους με backwall γραφιστικές παραστάσεις , πολύχρωμα φώτα και έναν σύνθετο ηχητικό εξοπλισμό. Η μουσική της Βay Area γίνεται μόδα και εξαγώγιμο προϊόν στα Αμερικάνικα Στρατόπεδα του Βιετνάμ για ένα διαφορετικό «καλοκαίρι της αγάπης».

...be sure to wear some flowers in your head…

To 1967, o πλυθυσμός της Haight –Ashbury, ανήλθε, από 15 χιλιάδες το 1965, σε 100 χιλιάδες άτομα. Οι δρόμοι ήταν γεμάτοι από νέους που καταφτάνανε από όλες τις πολιτείες της Αμερικής- και σιγά-σιγά και της Ευρώπης- για να παραστούν σε αυτή τη μεγαλειώδη γιορτή της απώλειας της συνείδησης. Οι περισσότεροι ζούσαν κοινοβιακά, άλλοι στα τριγύρω πάρκα και άλλοι στους δρόμους. Μέσα σε αυτήν την ελεύθερη και κοντά στη φύση ζωή εντάσσονται και δύο οργανώσεις με πολιτικοποιημένο- κοινωνικής πρόνοιας στόχο: οι Diggers, με όνομα παρμένο από μία αγγλική κοινότητα του 17^ου αιώνα , υπηρέτησαν τη σοσιαλιστική ουτοπία, φροντίζοντας τη διατροφή εκατοντάδων ανθρώπων στα πάρκα. Για την προώθηση της πολιτικοποιημένης δράσης τους και την οικονομική τους ενίσχυση, έκαναν θεατρικά happenings στο δρόμο ονομάζοντάς τα «the death of money». Aνάμεσα στους performers και ο Peter Coyote, ενώ ανοίγει το Free Store στη Haight, με δωρεάν προιόντα για τους περαστικούς. Κοντά λειτουργεί και η Haight Free Clinic , όραμα του γιατρού David Smith που εξαπλώθηκε σε όλη τη χώρα, με βασικό το ακτιβιστικό μοτίβο του απαράβατου ανθρώπινου δικαιώματος για ιατρική περίθαλψη. Το καλοκαίρι της αγάπης, είναι το καλοκαίρι της προσφοράς.

Human Be-in.

Το Καλοκαίρι της αγάπης. 1967. Golden Gate Park. H σύναξη των φυλών. Μία ελεύθερη συγκέντρωση στο πάρκο, μία συνένωση των ακτιβιστών του Berkeley- οπαδών του «Ελεύθερου Λόγου»- και των ειρηνιστών της Haight. 25 χιλιάδες άτομα ήρθαν να ακούσουν την ποίηση του Ginsberg, την «ψυχαιδελική εμπειρία» του Leary και τα μουσικά συγκροτήματα. Οι Diggers μοιράζουν δωρεάν σάντουιτς. Οι Hell’s Angels- ενεργητικοί υπερασπιστές της ελεύθερης ζωής και ο φόβος και ο τρόμος στην Καλιφόρνια- γίνονται οι φύλακες άγγελοι της εκδήλωσης. Μία συγκέντρωση που συμπυκνώνει όλες τις προηγούμενες των Acid Tests και των Trip Festivals το νόημα του ελεύθερου έρωτα, της ελεύθερης σκέψης, της συνύπαρξης, της απώλειας του εγώ και της αναβάπτισης μέσα σε μία καινούργια κοσμική οικογένεια.

All we are safe, give peace a chance.

Break on through to the other sight.

Και, έτσι, στην ιστορία μας, φτάνουμε στο σημείο χωρίς επιστροφή. Τα τουριστικά λεοφορεία της πόλης αρχίζουν να κάνουν στάση στη διασταύρωση της Haight and Ashbury, της Ηashbury, και να ξεναγούν τους τουρίστες με πρώτη στάση το 710 Asbury, την μεγάλη κοινοβιακή οικεία των Grateful Dead όπου όλοι ήταν κάποτε προσκαλεσμένοι. Οι χιλιάδες runaways, χωρίς λεφτά στην τσέπη πια, αρχίζουν «μικρά» παραπτώματα: shoplifting, κλοπές, παραβιάσεις, ξυλοδαρμούς, βιασμούς και ότι άλλο επιτρέπει μιά ελεύθερη ζωή. Και έτσι, ο μικρός αυτός δρόμος ο ξεχασμένος από τους ανθρώπους και ευλογημένος από το Θεό, γίνεται ένας ακόμα χαμένος παράδεισος. Η μικρή αυτή πόλη είναι μικρή για ένα τόσο τεράστιο κύμα αλλαγής, με τους Jefferson Airplane να σκαρφαλώνουν στο top 10 , τους Country Joe and the Fish να γίνονται η αντιπολεμική καμπάνια του πλανήτη για το Βιετνάμ, την Janis Joplin να εξελίσσεται στην ιέρεια ενός άλλου τρόπου ζωής. Η περίοδος αυτή έχει να μας διδάξει το πιο έξυπνο μάνατζμεντ του show business και το πρώτο τεράστιο μαζικό φεστιβάλ της ροκ κουλτούρας να σηματοδοτεί ένα καινούργιο προϊον και έναν καινούργιο τρόπο κατευνασμού της ανήσυχής μας καρδίας. Summer of love is ending, here comes Monterey Pop, Ιούνιος 1967.

What would happen in the morning when the world would get so crowded that you can’t look out the window in the morning?

Και ενώ το φεστιβάλ του Μοντερέυ, γίνεται 100 μίλια νότια του SF, και κάποιοι άλλοι σκέφτονται να τραβηχτούν από την πόλη και να ζήσουν σε μικρά κοινόβια, μέσα στη φύση και μακριά από τον πολιτισμό. Είναι Οκτώβριος του 1967 όταν οι Diggers διοργανώνουν μία τεράστια παρέλαση στη Haight, με τον τίτλο «the death of the hippie». Το κέντρο βάρους μετακινείται. Και το 1968 είναι το καλοκαίρι του μίσους. Δολοφονία του Μartin Louther King, αιματηρές συγκρούσεις στο Berkeley, αφανισμός των «Μαύρων Πανθήρων», σημεία μίας οργής των ανθρώπων σε όλο το δυτικό κόσμο. Οι Charlatans, πρώτοι διδάξαντες της σκηνής του SF διαλύονται, η Joplin πεθαίνει, ο Hendrix πεθαίνει, ο Jim πεθαίνει, o Manson δολοφονεί. Οι Jefferson Airplane γίνονται super star, οι Qiuicksilver αρχίζουν να δημιουργούν το νέο ήχο του Αμερικάνικου ροκ και στην άλλη πλευρά της Αμερικής θεός είναι ο Eric Clapton. Νο more “White Rabbit” now it’s «Cocaine». Εδώ όχι για το Woodstock, γιατί μέσα σε αυτή την ιστορία θα φανεί ως ένας μελαγχολικός απόηχος, και δεν ήταν έτσι.

I may be going to hell in a bucket, but at least I’a enjoying the ride.

Kαι έτσι σήμερα δεν έχουμε πολλά πια να πούμε. Αυτό που έμεινε είναι οι χίπιδες, που τους απολαύσαμε μικροί στα έργα με τη Ρένα Βλαχοπούλου. Έμεινε και η συλλογική ανάμνηση μίας περιόδου, πολύ κοντινής σε μας, όπου κάποιοι νόμισαν ότι κάτι μπορεί να αλλάξει. Η φυγή από την πραγματικότητα μπορεί να γίνει συνειδητά. Μερικοί το κάναμε και τη δεκαετία του ’90, άλλοι στα γήπεδα έξω από το Λονδίνο, άλλοι στα Οινόφυτα. Αυτήν τη φορά δεν κράτησε πολύ γιατί έχουμε τη γνώση.

Δεν ξέρω πως να τελειώσω αυτή την ιστορία. Ίσως κάποια άλλη στιγμή. Αλλά θα κλείσω, προς το παρόν , έτσι όπως άρχισε..

Holy forgiveness! mercy! charity! faith! Holy! Ours!
bodies! suffering! magnanimity!
Holy the supernatural extra brilliant intelligent
kindness of the soul!

(Allan Ginsberg, The Howl- απόσπασμα, 1955)