Φοιτητές, Γρηγόριος Ξενόπουλος

Τα Ορεστειακά του 1903. Η παράσταση ως αφορμή πολιτικής αντιπαράθεσης.

Από την Τζωρτζίνα Κακουδάκη , θεατρολόγο

Το Βασιλικό Θέατρο- Η Νέα Σκηνή:

Το Νοέμβριο του1901, στην Αθηναϊκή καλλιτεχνική ζωή παρουσιάζονται δύο καινούργιοι οργανισμοί. Στις 22 εγκαινιάζεται από τον Κων/νο Χρηστομάνο η “Νέα Σκηνή”. Στις 24 ξεκινά τις παραστάσεις του το “Βασιλικό Θέατρο ”, με διευθυντή τον Νικόλαο Θων, μόνιμο σκηνοθέτη τον Θωμά Οικονόμου και κάτω από την επίβλεψη του ιδρυτή και χορήγού της Γεωργίου Α΄.

Και οι δύο αυτοί οργανισμοί έχουν στόχο να παρουσιάσουν και να μεταπλάσουν τις τάσεις του θεάτρου στην Ευρώπη.Και οι δύο σκηνοθέτες έχουν σπουδάσει θέατρο στη Γερμανία και είναι ιδιαιτέρως ταλαντούχοι και φιλόδοξοι. Μέσα σε αυτό το περιβάλλον, και παράλληλα με μία σχετική τέτοια δραστηριότητα στο πρόσφατο Ελληνικό παρελθόν, επίκαιρος προβάλλε ο προβληματισμός της σκηνικής αναβίωσης της Αρχαίας Τραγωδίας.

Προς αυτήν την πορεία κινήθηκαν και οι δύο οργανισμοί: η Νέα Σκηνή στην εναρκτήριά της παράσταση παρουσιάζει την Άλκηστη το 1901-σε μετάφραση του Χρηστομάνου στη Δημοτική-, ενώ το Βασιλικό Θέατρο δύο χρόνια αργότερα παρουσιάζει την Ορέστεια, μεταφρασμένη από τον Γ. Σωτηριάδη.

Θα σταθούμε εδώ στην παράσταση της Ορέστειας,όχι τόσο για τις καλλιτεχνικές και αισθητικές της αξιώσεις αλλά κυρίως γιατί στάθηκε αφορμή για τη γνωστή συμπλοκή των Ορεστειακών, αναμιγνύοντας έτσι για ακόμα φορά την τέχνη στην πολιτική.

Η προϊστορία- Τα “Ευαγγελικά”:

Το Σεπτέμβριο του 1901 η εφημερίδα ‘Ακρόπολις’ άρχισε να δημοσιεύει σε συνέχειες, περικοπές του Ευαγγελίου μεταφρασμένες στη δημοτική από τον Αλέξανδρο Πάλλη. Αυτή η μετάφραση υπήρξε η αφορμή να εκδηλωθεί μια βαθύτατα πολιτική αντιπαράθεση, μετά την ήττα της Ελλάδας στον ελληνοτουρκικό πόλεμο του 1897.

Η βασίλισσα Όλγα, είχε σκεφτεί το 1898 ότι τα Ευαγγέλια θα έπρεπε να μεταφραστούν στην ομιλουμένη γλώσσα, γιατί η κατανόησή τους θα τόνωνε το θρησκευτικό συναίσθημα του λαού.Για την ιδέα της αυτή είχε έρθει σε επαφές τόσο με τους εκκλησιαστικούς κύκλους όσο και με το Υπουργείο Παιδείας. Η πρόθεση της Όλγας-που λόγω της Ρώσικης καταγωγής της δεν είχε συμπάθειες - άρχισε να συζητείται από τον τύπο και η μερίδα αντίθετη στο δημοτικισμό βρήκε την ευκαιρία να αντιδράσει. Οι διαφωνούντες διέδωσαν ότι πρόκειται για σχέδιο του “σλαβισμού”*, που αποσκοπούσε στο να προκαλέσει διχόνοιες στον Ελληνισμό και θρησκευτικές έριδες που θα βοηθούσαν τον προσεταιρισμό των Ελλήνων της Μακεδονίας από την βουλγαρική Εξαρχία*. Η Όλγα έλαβε αρνητικές απαντήσεις -για την μετάφραση που πρότεινε- από την Ιερά Σύνοδο. Όμως τον ίδιο καιρό άρχισε να εκδίδεται η άλλη μετάφραση ,του Πάλλη.

Το σύνθημα δόθηκε: με αφορμή την “παράφραση” της Καινής Διαθήκης αλλά στην πραγματικότητα εναντίον της Όλγας και των υποτιθέμενων προθέσεών της, άρχισαν το Νοέμβριο φοιτητικές επιθέσεις εναντίον των εφημερίδων, πορεία προς το παλάτι, επιθέσεις στρατού εναντίον διαδηλωτών, θανατηφόρες συγκρούσεις ,παραίτηση του μητροπολίτη και τέλος παραίτηση του τότε πρωθυπουργού Γ.Θεοτόκη.

΄Ετσι οι αγαθές προθέσεις της Όλγας και η ρομαντική και ρωμμαλέα τοποθέτηση του Πάλλη για την απλοποίηση της ελληνικής γλώσσας δημιουργούν έναν αυθαίρετο συσχετισμό: του σλαβισμού και της δημοτικής. Μέσα σε αυτό το πλαίσιο θα εξελιχθούν και τα Ορεστειακά το 1903, με βασικό υποκινητή, όπως και στα Εαγγελικά, το Γ. Μιστριώτη.

________________________________________________________

*της πολιτικής κίνησης για την ένωση των Σλάβων σε ισχυρή ομοσπονδία με βάση την κοινή ιστορική και πολιτισμική τους κληρονομιά (Λεξικό Μπαμπινιώτη, εκδ. 1998)

*η διοικητική αρχή της ανεξάρτητης Βουλγαρικής εκκλησίας όπως ορίστηκε με σουλτανικό φιρμάνι το 1870 και διήρκεσε ως το 1911(λεξικό Μπαμπινιώτη, εκδ. 1998)

Η παράσταση- Περιεχόμενο, συντελεστές:

Το πρότυπο: Η αναβίωση του αρχαίου δράματος είχε αρχίσει να απασχολεί ήδη σημαντικές Ευρωπαϊκές σκηνές. Στα 1900, όπως αναφέρει η εφημερίδα “΄Αστυ” ανεβαίνει στο Βερολίνο και στη Βιέννη η Ορέστεια, μεταφρασμένη στα Γερμανικά από τον φιλόλογο Βιλλάμοβιτς Μέλεντορφ, σε σκηνική διασκευή του Χανς Οβερλέντερ. Το έργο χωρισμένο σε τρεις πράξεις επιδίωκε “την προσέγγιση της Τραγωδίας προς το Μελόδραμα”. Πουθενά στην μετάφραση δεν αναφέρεται ο χορός, εκτός από το ότι οι Ερινύες παίζονται από πέντε άνδρες. Το άρθρο αναφέρεται στη “μεγάλη πιστότητα και τη λαμπρότητα της γλώσσης και το μεγαλείον της υποτυπώσεως του πρωτοτύπου”. Αυτή η παράσταση, σύμφωνα με τον αρθρογράφο, απόδειξε ότι η αρχαία τραγωδία μπορεί να συγκρατήσει την προσοχή του σημερινού ακροατηρίου, όταν οι συντελεστές είναι γνώστες των κλασσικών έργων της αρχαιότητας.

Η παράσταση: Λαμβάνοντας υπόψη αυτές τις παραστάσεις ο Θωμάς Οικονόμου έκανε το μεγάλο άνοιγμα προς την Αρχαία Τραγωδία τελευταίος στη σειρά, το 1903. Ανάθεσε στον αρχαιολόγο Γεώργιο Σωτηριάδη τη μετάφραση. Παράγγειλε από τον Παλαμά να γράψει μία “Ωδή προς τον Αισχύλο”,για να την απαγγείλει πριν από την παράσταση η “μούσα” του σκηνοθέτη, Μαρίκα Κοτοπούλη.Τη σκηνογραφία της παράστασης αναλαμβάνει ο διάσημος γερμανός σκηνογράφος Zutkameyer. Όπως ανακοινώνεται πριν την πρεμιέρα έχουν παραγγελθει τα είδη βεστιαρίου από τη Γερμανία, πάνω από εκατό στολές, το Άρμα του Αγαμέμνονα, αρχαία αγγεία, ξίφη, θώρακες, περικεφαλαίες κτλ. Στους ρόλους σημαντικοί ηθοποιοί από το δυναμικό του βασιλικού: Ε. Φυρστ, Ν. Μέγγουλας, Ε. Λονάρδου, Α. Νίκας, Β. Στεφάνου, Μ. Κοτοπούλη κ.α.

Η πρόσληψη: Ο ενθουσιασμός, από κάποιους πνευματικούς και δημοσιογραφικούς κύκλους υπήρξε θερμός από την αρχή για την παράσταση: “η διδασκαλία της θα αποτελέσει γεγονός…η απήχησις εντός και εκτός της Ελλάδος έσεται μεγάλη”, το ποίημα του Παλαμά “γιγάντιον, αισχύλιον”. Για την ερμηνεία της Κοτοπούλη “αν είχε μουσική φωνή, δεν πειράζει αν δεν καταλάβαινε όσα έλεγε. Το σκηνικό περιβάλλον “τόσο έντεχνον”.

Άλλοι όμως κατηγορούν το Βασιλικό Θέατρο “… αφού τον θίασόν του δεν τον κατάρτησε δια τραγωδίαν ουδέ έπρεπε να σκεθφή περί αναβιβάσεως τοιούτου έργου”.

Τα περισσότερα αρνητικά σχόλια ήταν για τη μετάφραση, που πράγματι παραπαίει ανάμεσα σε νοθευμένη καθαρεύουσα και συνδυασμούς δημοτικής και αρχαιοπρεπούς ελληνικής. Κατηγορούν το έργο για αυθαίρετες αφαιρέσεις και συρρικνώσεις “μέχρι σημείου τοιούτου, ώστε πολλάκις προεκάλεσαν γέλωτας σπασμωδικούς”. Ο Σωτηριάδης αργότερα θα πει για τη μετάφρασή του:“έδωκα εις την μετάφρασή μου το καλύτερο καλούπι της γλώσσας που μου αρέσει…από τας πολλάς δοκιμάς θα βγει κάτι καλύτερο”.

Οι εισπράξεις του θεάματος: Η Ορέστεια έδωσε συνολικά 10 παραστάσεις:1ως 9 και 15 Νοεμβρίου. Το σύνολο των εισπράξεων έφτασε τις 9.659 δρχ. Την περίοδο 1904-1905 έγιναν ακόμα πέντε παραστάσεις του έργου, καθώς και περιοδεία στο Κάιρο και την Αλεξάνδρεια. Δεν σημειώθηκαν επεισόδια.

Ο Μιστριώτης και η Εταιρεία του:

Το 1895 ο καθηγητής Αρχαίας Λογοτεχνίας και Γλώσσας της Φιλοσοφικής Σχολής Αθηνών Γεώργιος Μιστριώτης ίδρυσε την “υπέρ της διδασκαλίας αρχαίων δραμάτων Εταιρεία”.Στόχος της “…η ακριβής και εν τη πρωτοτύπω γλώσση διδασκαλία τραγωδιών και κωμωδιών των Αρχαίων Ελλήνων ποιητών”. Τη σκηνοθεσία αναλαμβάνει ο ίδιος και ηθοποιοί είναι οι (ερασιτέχνες) φοιτητές του γιατί “ το Αρχαίο Δράμα ανήκει στους…φοιτητές” και η απόδοση στην ερασμιακή προφορά.

Εκείνη την εποχή δεν υπήρχε κάποιο άλλο οργανωμένο σχήμα- εκτός από τις προσπάθειες του Α. Αντωνιάδη που είχε ήδη παραγκωνίσει ο Μιστριώτης- που να ασχολείται συστηματικά με το ανέβασμα της Αρχαίας Τραγωδίας. Τον Μιστριώτη, από την άλλη, υποστήριζε έμμεσα ο Θ.Δελιγιάννης, πρωθυπουργός της χώρας την περίοδο του ελληνοτουρκικού πολέμου του 1897.

Μέσα σε αυτήν την άνυδρη, για το αρχαίο δράμα κατάσταση, ο Μιστριώτης είναι ο μοναδικός διεκδικητής και πρωταγωνιστής για το ανέβασμα της Τραγωδίας. Από δημοσιεύματα ανθρώπων του κύκλου του, καταλαβαίνουμε τις κρυφές επιθυμίες του να δημιουργηθεί ένα Εθνικό Θέατρο για την αναβίωση του Αρχαίου Δράματος “κατά τον τρόπο των Αρχαίων”.Συχνά στα χρόνια αυτά θα φλερτάρει με τα ερειπωμένα υπαίθρια θέατρα της Αττικής, χωρίς όμως να πάρει ποτέ άδεια να παίξει εκεί.

Στο όργανο των Δημοτικιστών, το περιοδικό “Νουμά”, θα διαβάσουμε λίγο μετά τα Ορεστειακά: “Λοιπόν, ο Μιστριώτης φωνάζει για τις μεταφράσεις των αρχαίων δραμάτων, πρώτα γιατί είναι Δελιγιαννικός και τον βάλανε να δημιουργήσει ζήτημα και δεύτερον γιατί είναι πρόεδρος της εταιρίας προς ρεζίλευσιν αρχαίων δραμάτων. … τη νύχτα ,πούγινε η συμπλοκή, ήταν κρυμμένος σπίτι του, αν και είχε υποσχεθεί πως αν τολμήσουν να παραστήσουν την Ορέστεια …θα ηγηθεί της φοιτητικής νεολαίας.”

Η διαδήλωση:

Τα σημάδια της πολιτικής ταραχής που προκαλεί η Ορέστεια αρχίζουν να εντοπίζονται λίγες μέρες μετά την πρεμιέρα.. Στις 8 Νοεμβρίου φοιτητές κάνουν μνημόσυνο σε εξοχική εκκλησία για τους “πεσόντες κατά την μέρα της 8^ης Νοεμβρίου” (εννοώντας τα Ευαγγελικά του 1901). Στις 9, ο Μιστριώτης

κάνει μία διάλεξη στη μεγάλη αίθουσα του Πανεπιστημίου ενάντιον της Ορέστειας και δίνει μία ιδιαίτερης αξίας πληροφορία: “…κατά τας μεταδοθείσας ημίν πληροφορίας, διότι δεν παρέστημεν εις την παράσταση”.

Η παράσταση κατεβαίνει στις 9 Νοεμβρίου, ενώ ο Γεώργιος Α’ βρίσκεται στο εξωτερικό. Προς τιμήν του και με καλεσμένη την πολιτική ηγεσία ανακοινώνεται νέα παράσταση για τις 15 του μηνός.

Στις 15 Νοεμβρίου, στις 3.00μ.μ., οι φοιτητές του Μιστριώτη συγκεντρώνονται στο καφενείο του Γαμβέττα. Αρχίζουν να κατευθύνονται προς το Βασιλικό Θέατρο, καλώντας τους περαστικούς να τους βοηθήσουν, καίγοντας τα προγράμματα και τις τοιχοκολλημένες αφίσες της Ορέστειας και φωνάζοντας συνθήματα όπως “Κάτω οι Μαλλιαροί”, “Κάτω οι υπονομεύοντες την ύπαρξιν του κράτους και όλου του Ελληνισμού”, “Κάτω οι Σλάβοι”, ‘Κάτω η μετάφρασις”, ‘Ζήτω ο Μιστριώτης”.

Εντομεταξύ στο Βασιλικό Θέατρο, έχουν παρθεί όλα τα κατάλληλα μέτρα για την περίπτωση συμπλοκής. “Προς τούτο”,αναφέρει η ‘Ακρόπολις’, “κατά πλάτος της οδού Αγίου Κωνσταντίνου παρετάχθησαν αρκετοί αστυφύλακες και ουλαμός πεζικού”. Ιππικό σώμα βρίσκεται επίσης στις οδούς Σταδίου και Πειραιώς.

Στις 6 ½ μ.μ., το στρατιωτικό σώμα αντικρούει τους διαδηλωτές. Τραυματίζονται κάποιοι και άλλοι συλλαμβάνονται. Aργότερα, και ενώ η διαδήλωση έχει διασκορπιστεί στους γύρω δρόμους, σφαίρα αστυνομικού-για εκφοβισμό-σκοτώνει περαστικό εφημεριδοπώλη.

Η παράσταση παρόλα αυτά γίνεται. Αρχίζει στις 9.30 μ.μ.με το χειροκρότημα του βασιλιά και με 300 περίπου θεατές.

Η εφημερίδα «Χρόνος», τρεις ημέρες μετά αποτυπώνει πολύ καλά το κλίμα των Ορεστειακών επεισοδίων : « Το αιματοκύλισμα υπήρξε το μεγαλύτερο σφάλμα της Κυβερνήσεως. Ανεξαρτήτως του γλωσσικού ζητήματος τα πράγματα ηδύναντο να τακτοποιηθούν χωρίς επελάσεις…Τι εζήτουν οι φοιτηταί; Να μην παρασταθεί η Ορέστεια. Αλλ΄ υπήρχε καμμία ανάγκη να ήκουε δια δεκάτην φοράν το Κοινόν το σαχλολόγημα εκείνο της μαλλιαρής εμπνεύσεως, το οικτρότατον και αηδέστατον στραγγάλισμα ενός αριστουργήματος;”

Η συνέχεια της ιστορίας είναι ευπρόβλεπτη: ανακρίσεις προς όλους τους υπεύθυνους, από τον κύκλο του Βασιλκού Θεάτρου, τον κύκλο του Μιστριώτη και του Πανεπιστημίου, τους διευθυντές των εφημερίδων. Ο Μιστριώτης ανακρίνεται για τρεις συνεχείς μέρες. Στις 21 Δεκεμβρίου εγκρίνεται συγχαρητήριο ψήφισμα για τη στάση του στα στα Ορεστειακά.

Στην πρόταση του εισαγγελέα Μπενή-Ψάλτη, τον Ιανουάριο του 1904, διαβάζουμε: «η έρευνα της προκείμενης υποθέσεως…θέλει πείσει, ως πιστεύω, ότι η αδόκιμος μετάφρασις της Ορέστειας… ου μόνον δεν θίγει και κατ’ ελάχιστον την ενότητα και το μεγαλείον του ημετέρου έθνους, ουδέ υπήρξε αντιπατριωτική τις πρόθεσις…προδόται…καθίστανται ακουσίως και ασυνειδήτως οι πιστεύοντες εις ανυπάρκτους προδοσίας…»

Ημερολόγιο Παραστάσεων:

Παραστάσεις της «Εταιρείας υπέρ της Διδασκαλίας των Αρχαίων Δραμάτων»- Δημοτικό Θέατρο Αθηνών:

27-3-1896,Σοφοκλή, Αντιγόνη

26-3-1899, Σοφοκλή Ηλέκτρα

20-4-1900, Σοφοκλή, Αντιγόνη

16-3-1901, Σοφοκλή, Οιδίπους Τύραννος

27-3-1901, Ευριπίδη Ιφιγένεια εν Ταύροις

18-3-1903, Αισχύλου Μήδεια

10-4-1904, Σοφοκλή Αίας

28-3-1905, Σοφοκλή Αντιγόνη, Στάδιο (στα πλαίσια του Α’ Διεθνούς Αρχαιολογικού Συνεδρίου στην Αθήνα)

23-4-1906,Σοφοκλή Ηλέκτρα (στα πλαίσια των Ολυμπιακών Αγώνων)

Παραστάσεις του Βασιλικού Θεάτρου(1901-1908):

1-11-1903, Αισχύλου Ορέστεια,μτφ. Σωτηριάδης

9-12-1903, Σοφοκλή Οιδίπους Τύραννος, μτφ. Α. Βλάχος

24-10-1904, Ευριπίδη Φοίνισσαι, μτφ. Σ.Ι. Βουτυράς

22-12-1904, Αριστοφάνη Πλούτος, μτφ. Θ. Σολωμός

16-4-1906, Σοφοκλή Οιδίπους Τύραννος, στάδιο, στα αρχαία ελληνικά, σκηνοθεσία Α. Βλάχος (στα πλαίσια των Ολυμπιακών Αγώνων)

5-12-1907,Σοφοκλή Ηλέκτρα, μτφ. Στ. Βουτυράς

4-12-1907, Σοφοκλή, Οιδίπους επί Κολωνώ, μτφ. Α. Βλάχος

Παραστάσεις της «Νέας Σκηνής»(1901-1906):

22-11-1901, Ευριπίδη Άλκηστις, Θέατρο Βαριετέ, Μτφ. Κ. Χρηστομάνου

2-11-1903, Σοφοκλή Αντιγόνη, Δημοτικό Θέατρο Αθηνών, μτφ. Κ. Χρηστομάνος

11-8-1904, Αριστοφάνη Εκκλησιάζουσαι, Θίασος «Νέας Σκηνής», μτφ. Π. Δημητρακόπουλος

ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ

- ΒΙΛΛΑΜΟΒΙΤΣ, Μέλεντορφ, (μτφ.ΣΩΤΗΡΙΑΔΗ, Γεωργίου), Ορέστεια-Σε τρεις πράξεις, Χειρόγραφο, αντίγραφο από την παράσταση του 1903, Θίασος Κοτοπούλη, Θεατρικό Μουσείο, 1949, Αθήνα

- Συλλογικό έργο, Η Ιστορία του Ελληνικού Έθνους, Νεότερος Ελληνισμός από το 1881 ως 1913, τόμος ΙΔ΄, σελ.166-180, 399-409, Εκδοτική Αθηνών, 1977, Αθήνα

- ΣΙΔΕΡΗ, Γιάννη, Οι Αντάρτες του «Νουμά», μεταφράζουν στη Δημοτική, περιοδικό «Θέατρο»,Τεύχος 31, Γενάρης-Φλεβάρης 1973,σελ. 46-56

- ΣΙΔΕΡΗ, Γιάννη, Τα Ορεστειακά. Ταραχές για να μην παίζονται οι τραγωδίες σε μετάφραση, περιοδικό «Θέατρο», τεύχος 33, Μάης-Ιούνης 1973,σελ.51-61/ τεύχος 34-36, Ιούλης-Δεκέμβρης 1973,σελ. 89-99

- ΣΙΔΕΡΗ, Γιάννη, Το Αρχαίο Θέατρο στη Νέα Ελληνική Σκηνή 1817-1932, Ίκαρος,1976, Αθήνα

- ΣΙΔΕΡΗ, Γιάννη, Ιστορία του Νέου Ελληνικού Θεάτρου 1794-1944, Τόμος Α΄1794-1908, σελ.74-128, 229-278, εκδ. Καστανιώτη-Μουσείο και Κέντρο Μελέτης του Ελληνικού Θεάτρου, 1990, Αθήνα

- ΑΝΔΡΕΑΔΟΥ, Α.Μ., Το Βασιλικόν Θέατρον (1901-1908), Διάλεξις γενομένη εις τον Σύλλογον Παρνασσόν την 10 Ιανουαρίου 1933, Εκδοτικός Οίκος Δημ. Τζάκα, Στεφ. Δελαγραμμάτικα , 1933, Εν Αθήναις

- ΓΥΖΗ, Π.Ελένης, Το αρχαίο Ελληνικό Θέατρο στην Ελλάδα από τον 19^ο μέχρι και το 1930 (Προσχέδιο Μελέτης), Από τον 19ο Αιώνα μέχρι και τις Δελφικές Γιορτές του 1927 σ. 9-24, Εκδόσεις «Καλειδοσκόπιο», 1979, Αθήνα

- ΠΕΤΡΑ, Σώτου, Βασιλικό Θέατρο-Ελληνική Οπερέττα, Ιστορία και Ανέκδοτα,σ.3-44, «Καλλιτεχνική Βιβλιοθήκη», 1960, Αθήνα

Με αφορμή την παράσταση Φοιτητές του Γρηγόριου Ξενόπουλου, Εθνικό Θέατρο, 2000, σκηνοθεσία Κώστας Τσιάνος