Ο τυχαίος θάνατος ενός αναρχικού- Ντάριο Φο

H στρατηγική της έντασης: ένα θέατρο υπέρ των αθυρόστομων «τρελλών».

Από την Τζωρτζίνα Κακουδάκη, θεατρολόγο

«Κοιτάξτε τη γλώσσα μου πώς γυρίζει. Μοιάζει με μαχαίρι, προσπαθήστε να το θυμηθείτε. Πάντως δεν γεννήθηκα γελοτοποιός.»

Από το έργο του Ντάριο Φο: Μίστερο Μπούφο, «Η δημιουργία ενός γελοτοποιού»

Ο Ντάριο Φο είναι ένας γνωστός σκανδαλοκυνηγός. Γνωστός για τις συλλήψεις του, τόσο τις πνευματικές όσο και αυτές της...αστυνομίας, για το αιρετικό του χιούμορ, για την συστηματική του πολιτική παρουσία στα κοινά. Αλλά και για το Νόμπελ που πήρε το 1997 και που τον έκανε να είναι ένα αποδεκτό μέλος του συστήματος των διανοούμενων, νομιμοποιώντας την ...ανομία του, νομίζοντας , με την παγκόσμια αυτή αποδοχή, ότι καθιστούν τον σκληρό του λόγο... μαλακό.

Στην ομιλία του στα βραβεία Νόμπελ ο Φο όμως τονίζει την πάγια θέση του: « Οι Τζιουλλάρι (γελωτοποιοί), ήταν οι ζογκλέρ του μεσαίωνα, που διέσχιζαν την Ευρώπη, μεταφέροντας τις τραγουδιστικές και χορευτικές παραστάσεις τους. Ήταν φιγούρες που γεννιόνταν από το λαό και από το λαό έπαιρναν την οργή για να του την ξαναμεταδώσουν. Για το λαό το θέατρο ήταν πάντα το κύριο μέσο έκφρασης και επικοινωνίας, αλλά ακόμα και πρόκλησης και αναταραχής των ιδεών. Το θέατρο ήταν η ζωντανή και ομιλούσα εφημερίδα του λαού. Γι΄ αυτό ακριβώς οι Τζιουλλάρι κυνηγήθηκαν σκληρά στο μεσαίωνα από τη φεουδαρχία. Όταν τους έπιαναν, τους έγδερναν και τους έκοβαν τη γλώσσα… Ο νόμος, εναντίον των αθυρόστομων γελωτοποιών του 1211, επέτρεπε σε όλους τους πολίτες να προσβάλλουν τους γελωτοποιούς, να τους ξυλοφορτώνουν, ακόμα και να τους σκοτώνουν, χωρίς να διατρέχουν κάποιον κίνδυνο να οδηγηθούν στα δικαστήρια και να τιμωρηθούν.»

Ε, και; Ο Ντάριο Φο ξέρει ότι δεν υπάρχει η υποταγή του χιούμορ, ειδικά του δαιμόνιου πολιτικού χιούμορ όπως το δικό του, σε καμία αρχή, σε κανένα νόμο. Αυτά λέει ο Γελοτοποιός του στο Μιστέρο Μπούφο, προσκαλώντας τους θεατές του σε μια επανάσταση, όπου μπορούν να μιλήσουν μαζί του, μιας και αυτόν ο νόμος δεν τον πιάνει, αφού τον κυνηγάει πάντα, αφού του έχει ήδη αφαιρέσει τα πάντα. Η συνεχής επιβολή του νόμου πάνω του τον έχει κάνει ατρόμητο απεναντί του.

Μέσα από μια όμοια παραδοξότητα ο Φο χειρίζεται και τον Τρελλό του Τυχαίου θανάτου ενός αναρχικού, που μάλιστα τονίζει αυτήν την ιδιότητά του στην αρχή του έργου: «Εγώ όμως είμαι τρελλός. Με πιστοποιητικά. Κοιτάξτε εδώ. Λέγεται ιστριομανία. Ιστριόνας στα λατινικά σημαίνει ηθοποιός. Μου αρέσει να παίζω θέατρο καταλάβατε; Κι επειδή το θέατρό μου είναι το θέατρο της πραγματικότητας , θέλω και οι συνάδελφοι ηθοποιοί, να είναι πραγματικοί άνθρωποι.Να παίζουν στα έργα μου δηλαδή,αλλά χωρίς να το ξέρουν!»

Ο Ντάριο Φο προτείνει να γίνει ηθοποιός ο ίδιος ο πολίτης. Ηθοποιός όχι με την έννοια της εξαπάτησης βεβαίως, αλλά όπως τον είχε φανταστεί η γενιά του Μπρεχτ. Του ενεργού πολίτη που διατυπώνει την συγκινητική πεποίθηση ότι «μόνο μέσα από την πραγματικότητα η πραγματικότητα μπορεί να αλλάξει». Ο ηθοποιός, όπως και ο ίδιος ο Ντάριο Φο υπήρξε στην καριέρα του, είναι αυτός, ο από την φύση του... τρελός (με αυτήν την μεσαιωνική έννοια της δημόσιας έκθεσης και της δυνατότητάς του για αθυροστομία, όπως έκανε παραδοσιακά ο παρίας γελοτοποιός), υπάρχει στην κοινωνία για να δημιουργήσει μια στρατηγική έντασης. Εκριγνύει τον εαυτό του μέσα στο κοινωνικό σύνολο της οποίας είναι (πλέον σήμερα) μέλος, το υπονομεύει, μιλάει για αυτό ανοιχτά, πονηρά, ευθύβολα, γιατί προστατεύεται από την φύση της δουλειάς που κάνει, της διάνοιας που διανύει, της α-πειθαρχίας του, της ικανότητάς του να καταλύει τους νόμους, να εξαπατά τους παλαιούς θεσμούς. Μπορεί ο θεατής να τον πιστέψει ή να μην τον πιστέψει, να πάει ή να μην πάει, να πειστεί ή να μην πειστεί. Το σίγουρο είναι ότι την «φύση» αυτής της επιλογής, την διαλέγει κανείς συνειδητά, εκπαραθυρώνεται (με την έννοια της μη υποταγής στον άδικο κανόνα) συνειδητά, γίνεται ο ίδιος η βόμβα στα χέρια του. Για αυτό και ο γελοτοποιός του Μιστέρο Μπούφο αποκαλύπτει:

«Δεν ήμουν πάντα γελοτοποιός... Από εδώ και πέρα η γλώσσα μου θα τρυπάει και θα καθαρίζει σα μαχαιρι, θα ξαναδώσει το δικαίωμα στο γέλιο.»

Η κωμωδία Ο τυχαίος θάνατος ενός αναρχικού παρουσιάστηκε για πρώτη φορά στο Θέατρο της Κομούνας στο Μιλάνο και το είδαν πάνω από 1 εκατομύριο θεατές. Τα γεγονότα για τα οποία μιλάει είναι αληθινά, ελαφρώς παραποιημένα για τις ανάγκες της κωμωδίας, και βοήθησαν στην καθοδήγηση της κοινής γνώμης για την διαλέυκανση πολιτικών και άλλων εγλημάτων της περιόδου. Ο έργο έχει κάνει πάνω από 700 διαφορέτικές παραστάσεις στις 70 γλώσσες που έχει μεταφραστεί. Είναι το αγαπημένο έργο του Ντάριο Φο εδώ και 40 χρόνια, γιατί ακόμα μιλάει για το εδώ και τώρα...

Με αφορμή την παράσταση

Ο τυχαίος θάνατος ενός αναρχικού- Ντάριο Φο, Θέατρο Αλέκος Αλεξανδράκης, 2010-11, σκηνοθεσία Σπύρος Παπαδόπουλος