Κασσιανή, από το μύθο στην ιστορία

δια γυναικός πηγάζει τα κρείττω

Κασσιανή: από το μύθο στην ιστορία

Από τη Τζωρτζίνα Κακουδάκη

"Κύριε,

Η γυνή, η οποία περιέπεσεν εις πολλάς αμαρτίας, επειδή ενόησεν, ότι ήσο θεός ενανθρωπήσας, αναλαμβάνει έργον μυροφόρου και θρηνωδούσα φέρει εις Σε μύρα δια να Σε αλείψη πριν ακόμη αποθάνης και ενταφιασθής. Και λέγει: Αλλοίμονον εις με! Διότι εγώ ζω μέσα εις μίαν νύκτα, η οποία είνε γεμάτη από πυκνόν σκότος και δεν φωτίζεται ούτε από αμυδρόν φως, όπως είνε το φως της σελήνης· τρέχω προς την σαρκικήν ηδονήν ασυγκράτητος, όπως τρέχουν τα ζώα όταν τα κεντήση αλογόμυγα· ζω κυριευμένη από τον έρωτα της αμαρτίας. Αλλά Συ, που υψώνεις τα ύδατα της θαλάσσης, μεταβάλλων αυτά εις νεφέλας, δέξαι των δακρύων μου το ακατάσχετον ρεύμα. Λύγισε και χαμήλωσε από το άπειρον ύψος Σου προς εμέ, που Σε ικετεύω με τους στεναγμούς της μετανοούσης καρδίας μου, Σύ, ο οποίος, με την ακατάληπτον και απερίγραπτον ενανθρώπησίν Σου, εχαμήλωσες τους ουρανούς και κατήλθες εις την γην. Θα φιλήσω με συνεχή και ακατάπαυστα φιλήματα τους αμόλυντούς Σου πόδας και πάλιν βρέχουσα αυτούς με τα δάκρυά μου, θα τους σπογγίσω με τας πλεξίδας της κεφαλής μου· αυτούς τους πόδας των οποίων τον βροντώδη ήχον (από το βάδισμά σου) όταν ήκουσε μέσα εις τον παράδεισον η Εύα, εκείνο το δειλινόν της ημέρας της παραβάσεως, εφοβήθη και από τον φόβον της εκρύβη. Τα πλήθη των αμαρτιών μου, αλλά και τα απύθμενα βάθη των κρίσεών Σου και των βουλών Σου, δηλαδή τους μυστηριώδεις και απερινοήτους τρόπους που χρησιμοποιείς δια την σωτηρίαν των ανθρώπων, ποιος θα δυνηθή να εξερευνήση, ω ψυχοσώστα σωτήρα μου; Ω! Συ που έχεις άπειρον την ευσπλαχνίαν, μη παραβλέψης εμέ, την εδικήν Σου δούλην!"

Από την λειτουργία της Μεγάλης Τρίτης, ποίημα της Κασσιανής

Η Κασσιανή, ή Εικεσία, ή Ικεσία, ή Κασία, ή Κασσία είναι μία από τις πιο συγκεχυμένες, στη μνήμη των ανθρώπων φυσιογνωμίες του Βυζαντινού κόσμου. Συγχέεται η ιδιότητά της κυρίως εξαιτίας του τροπάριού της "…εν πολλαίς αμαρτίαις περιπεσούσα γυνή" στη λειτουργία της Μεγάλης Τρίτης, όπου η ποιήτρια Κασσιανή αναφέρεται στο γνωστό επεισόδιο της αμαρτωλής γυναίκας που, μετανιωμένη για την ακάθαρτη και αμαρτωλή ζωή της συνάντησε τον Ιησού στο σπίτι του Φαρισαίου και αφού άλειψε με μύρο τα πόδια του Κυρίου, ζήτησε με δάκρυα την άφεση των αμαρτιών της. Για την ποιήτρια και μελωδό Κασσιανή δεν υπάρχουν εξακριβωμένες πληροφορίες και πρέπει να συνάγουμε το βίο της μέσα από τα γραπτά της και το θρύλο που από τα βυζαντινά χρόνια ως σήμερα κινείται γύρω από το όνομά της.

Η Κασσιανή, μια εξέχουσα φυσιογνωμία των Βυζαντινών γραμμάτων, ακολουθεί μία σειρά από επιφανείς γυναικείες προσωπικότητες στην ανδροκρατούμενη Βυζαντινή ιστορία: γνωρίζουμε το σημαντικό ρόλο της Πουλχερίας και της Θεοδώρας, αδερφής και συζύγου αντίστοιχα του Θεοδοσίου του Β΄ τον 5^ο μ.Χ αιώνα. Η πρώτη συγκάλεσε την Γ' και Δ' οικουμενική σύνοδο και η δεύτερη συνέλαβε και οργάνωσε τη σύνταξη του Θεοδοσιανού κώδικα του 437μ.Χ. Θρυλική έχει υπάρξει και η προσωπικότητα της Θεοδώρας, συζύγου του Ιουστινιανού, για το πολιτισμικό και πολιτικό ρόλο που διαδραμάτισε στην κρίσιμη περίοδο του 6^ου μ.Χ. αιώνα. Η Κασσιανή, σύμφωνα με τους Βυζαντινούς χρονογράφους υπήρξε μία από τις 12 υποψήφιες για το γάμο του αυτοκράτορα Θεόφιλου το 830 μ.Χ. Όταν οι νέες συγκεντρώθηκαν μπροστά του, ο Θεόφιλος προσέφερε ένα χρυσό μήλο στη νέα που θα επέλεγε για σύζυγό του. Εκείνος στράφηκε προς την Κασσιανή, εντυπωσιασμένος από την ομορφιά της και γνωρίζοντας την ευγενική της καταγωγή και καλλιέργεια και της απηύθυνε την απροσδόκητη παρατήρηση "Ως άρα δια γυναικός ερρύη τα φαύλα"(Από τη γυναίκα προέρχονται τα κακά) αναφερόμενος στο προπατορικό αμάρτημα. Και η Κασσιανή, προτάσσοντας το ελεύθερο πνεύμα της -εις βάρος ενός καλού γάμου- απάντησε: "Αλλά και δια γυναικός πηγάζει τα κρείττω" (αλλά και από τη γυναίκα πηγάζουν τα πιο ενάρετα), αποδίδοντας το ύψιστο ρόλο της Παναγίας στη χριστιανική θρησκεία και την περίληψη ολόκληρης της χριστιανικής θεολογίας. Ο Θεόφιλος έδωσε βέβαια το μήλο στη σιωπηλή Θεοδώρα και η Κασσιανή έχασε το μοναδικό προνόμιο να γίνει η σύζυγος κάποιου.

Η Κασσιανή στη συνέχεια έδωσε την περιουσία της για το χτίσιμο της μονής "Εικασίας της μοναχής" και έγινε μοναχή. Στα μεσαιωνικά χρόνια του 9^ου αιώνα μ.Χ. ο μοναστικός βίος ήταν ένα καταφύγιο για τις γυναίκες που επεδίωκαν μια πνευματική καλλιέργεια. Εκεί έγραψε ποίηση, γνωμικά, εκκλησιαστικά τροπάρια, επιγράμματα και μελοποίησε τους ύμνους της με "γλυκύτητα μέλους ακόρεστη".

Αργότερα, όπως έχει επικρατήσει στην παράδοση, ο Θεόφιλος, που έτρεφε αισθήματα ανομολόγητου έρωτα προς την Κασσιανή, την επισκέφτηκε στο μοναστήρι την εποχή που η ίδια συνέθετε το γνωστό τροπάριο. Κατά το θρύλο η Κασσιανή, όταν έμαθε ότι έρχεται ο αυτοκράτορας κρύφτηκε και ο Θεόφιλος συμπλήρωσε το χειρόγραφο της στο σημείο όπου η Εύα κρύβεται "αυτούς τους πόδας των οποίων τον βροντώδη ήχον (από το βάδισμά σου)" άκουσε μέσα στον παράδεισο. Αυτή η δοξασία για τον ανίατο και ανταγωνιστικό έρωτα, έρχεται να υπερθεματίσει μια ρομαντική εικασία για το ειδύλλιο του Θεοφίλου με την Κασσιανή πριν καν την απόρριψη της από το θρόνο και, ως κάποιο σημείο, τη φήμη περί μιας πρότερης "ασωτίας" της, που εκφράζεται μέσα από το "τροπάριο της Κασσιανής".

Είναι αλήθεια ότι η γυναικεία ποίηση πάσχει συχνά από μια αντιμετώπιση ερωτικής "παθογένειας". Φαίνεται ότι οι γυναίκες για πολλούς αιώνες θεωρήθηκαν ανίκανες να συλλάβουν και να καταθέσουν μεγάλες εικόνες, οράματα και ουτοπίες, αν αυτές δεν προέρχονται από μία ανόσια και παραδομένη μέσα στα πάθη και την απόγνωση ζωή. Αυτό όμως που σίγουρα διακρίνει μία μεγάλη ποιητική φυσιογνωμία όπως η Κασσιανή είναι το ύφος, η σύλληψη και δομή του μύθου της, η συγκροτημένη και γεμάτη νόημα και θεολογική εμπειρία γραφή της και βέβαια η επικύρωσή της ως "μελωδού" της χριστιανοσύνης μέσα σε έναν κόσμο υποχρεωτικά παρθενικό για τις γυναίκες και επιβλητικό για τους άντρες. Και βέβαια, εκτός από το ότι η εξαίρεση επιβεβαιώνει τον κανόνα, εδώ πρέπει να συνομολογήσουμε ότι όταν, έστω και ένας, σπάσει το "αυγό" δηλώνεται αυτόματα ότι το αυγό μπορεί να σπάσει.

Ο Αλέξης Σολομός στο "Εικασία ή εν θεώ Κασσιανή", σχολιάζει το μυθιστορηματικό βίο της ποιήτριας αξιοποιώντας κάποιες από τις λαϊκές δοξασίες και θέτοντας νέα όρια για την πρόσληψη της χριστιανικής και ερωτικής αυτοθυσίας:

"Ίσαμε τώρα ήμουν αλυσοδεμένη στα προσωπικά μου αισθήματα. Όσο και αν προσευχόμουν και νήστευα, κάθε προσπάθεια να ξεχάσω τον εαυτό μου ήταν μάταιη… Για αυτό κι είχα αποφασίσει να τιμωρηθώ πηγαίνοντας στους λεπρούς και, διακινδυνεύοντας τη ζωή μου, να βρω τη λύτρωση. Τώρα που η μοναδική μου αγάπη δεν υπάρχει πια, είμαι και εγώ νεκρή μαζί του σε έναν άυλο κόσμο ευδαιμονίας. Ο μέγας δημιουργός, που μας έχει επιβάλει τη γήινη δοκιμασία, μας συγχώρεσε, χαρίζοντας μας τη γαλήνη της ανυπαρξίας. Ευλογημένο το όνομά του"

Λόγω της συγγένειας του ονόματος της Κασσιανής ή Κασίας με το νησί τους, οι Κάσιοι την ανακήρυξαν "συμπολίτισσα" τους και καθιέρωσαν την μνήμη της στις 7 Σεπτεμβρίου. Ο Γεώργιος ο Κάσιος συνέγραψε ειδική ακολουθία που δημοσιεύτηκε το 1889 στην Αλεξάνδρεια και επισημοποίησε την ποιήτρια Κασιανή ως αγία, κατά τον "πόθον" των κατοίκων της Κάσου.

Πηγές

- Μεγάλη Τρίτη Εσπέρας, ΄Ηχος πλ. Δ΄. Ποίημα Κασσιανής, Η μεγάλη Εβδομάς, μετά ερμηνείας του Επιφάνειου Ι. Θεοδωρόπουλου- Αρχιμανδρίτη, Εκδόσεις της Αποστολικής Διακονίας της Εκκλησίας της Ελλάδος, έκδοση Ζ, 1996

- Σωφρονίου Ευστρατιάδου, Μητροπολίτου, Αγιολόγιον τησορθοδόξου Εκκλησίας, Έκδοσις της Αποστολικής Διακονίας της Εκκλησίας της Ελλάδος, 1995

-Αγιολόγιον- Ημερολόγιον 2003, εκδ. Σαϊτη, 1993, Αθήνα (εικόνες αγίων δημιούργημα Επ. Γαλ. Γκαμίλη)

- Αλέξης Σολωμός, Εικασία εν Θεώ Κασσιανή, Μυθιστόρημα, Εκδόσεις Καστανιώτη, 1998, Αθήνα

- Θρησκευτική και Ηθική εγκυκλοπαίδεια, 7^ος τόμος, σελ. 385-389, εκδόσεις Αθ. Μαρτίνος, 1965, Αθήνα

- Θ. Δετοράκης " Η Κασσιανή, μύθος και ιστορία", Διάλεξη στον Αγ. Παύλο", 7/4/2001

- Καραμάνος Χρήστος, Κασιανή: Αγία ή αμαρωλή, εφημερίδα Φιλόδημος, 2 /5/2002

- Περιοδικό Επίγνωση, τεύχος 13, Απρίλιος 1989

- Εγκυκλοποαιδικό Λεξικό Ηλίου

- Εγκυκλοπαίδεια Πάπυρος Λαρούς

- Παγκόσμιο Βιογραφικό Λεξικό