Η εκατομυριούχος, Τζωρτζ Μπέρναρντ Σω

Ορισμένοι βλέπουν τα πράγματα όπως είναι και ρωτούν "γιατί;", ενώ εγώ βλέπω τα πράγματα όπως θα μπορούσαν να είναι και ρωτώ "γιατί όχι;" Back to Methuselah

Η εκατομυριούχος, Τζωρτζ Μπέρναρντ Σω

Αυτό που έκανε τον κόσμο να γυρίζει

Από την Τζωρτζίνα Κακουδάκη, θεατρολόγο

Ο Σω, βασικός εκπρόσωπος,- μαζί με τον συμπατριώτη του Όσκαρ Ουάιλντ-, της αλλαγής που έφερε το θέατρο των ιδεών στην αγγλοσαξωνική βικτωριανή σκηνή, επηρεάστηκε στην αρχή της θεατρικής του δραστηριότητας από τον Νορβηγό δραματουργό Ερρίκο Ίψεν, τα θέματα και την κριτική ματιά πάνω σε αυτά, που απασχόλησαν το θέατρο του ρεαλισμού: η εκπαίδευση, ο θεσμός του γάμου, η θρησκεία, το κράτος, η εξυγείανση της κοινωνίας, η άρχουσα τάξη, η εξουσία, τα ανθρώπινα και πολιτικά δικαιώματα, η ατομική ιδιοκτησία κ.ο.κ.. Με άλλα λόγια όλα τα θέματα που βροέβαλαν στην εποχή του ως ανάγκες πολιτικής και κοινωνικής αλλαγής και επαναπροσδιορισμού. Στον αντίποδα αυτής της δραματουργικής επιταγής, του περιεχομένου, ο Σω έχει κληρονομήσει μια στέρεα και με μεγάλη ιστορία φόρμα γραφής, μοναδικής στο αγγλοσαξωνικό θέατρο. Την φόρμα της κωμωδίας ηθών, της κωμωδίας καταστάσεων και της φαρσοκωμωδίας. Από την παράδοση του Μπεν Τζόνσον ως το βικτωριανό μελόδραμα, το αγγλικό θέατρο έχει δοκιμάσει πολλές φόρμες πώς θα υποθεί αστεία το σοβαρό και σοβαρά το αστείο. Αυτές οι δύο μεγάλες δεξαμενές για το περιεχόμενο και την φόρμα, συμπληρώνονται ιδανικά από την παλλόμενη ιδεολογική ταυτότητα του Μπέρναρντ Σω που ακούει κάθε πολιτικό κραδασμό της εποχής και διαλέγει, μεταξύ άλλων, το θέατρο για να κάνει την πολιτική του διακύρηξη ζωντανά και επί σκηνής, δίνοντας στο θέατρό του μια αρχετυπική λειτουργία πολιτικής πράξης.

Ο Τζωρτζ Μπέρναρντ Σω, στην καρδία της διεθνούς οικονομικής κρίσης του μεσοπολέμου, φαίνεται να έχει μελετήσει βαθιά την παραδοξότητα της εξουσίας και τυ πλουτισμού, όταν γράφει το έργο Η Εκατομυριούχος (1935). Στο έργο αυτό, η πλουσιότερη γυναίκα της γης (!), αναζητεί σύζυγο για να ευτυχήσει, ο οποίος πρέπει να καλύπτει κάποιες προυποθέσεις που όρισε ο πατέρας της, προκειμένου να λάβει την εξωφρενική της προίκα. Ο πρώτος σύζυγος τα κατάφερε κατά λάθος. Όμως η εκετομυριούχος με το χαρακτηριστικά προφανές για την κωμωδία καταστάσεων απροκάλυπτο όνομα Επιφάνια Σατράπη ντι Πάρεργα το γένος Μιλιόνι (σε αυτό το ύφος κινούνται και τα υπόλοιπα ονόματα του έργου, τονίζοντας την έντονη σχηματικότητα της δράσης και της λειτουργίας των κοινωνικών στερεοτύπων), δεν δέχεται την τύχη ως παράγοντα πλουτισμού αλλά την επιχειρηματικότητα και ικανότητα να σκέφτεσαι υπό το πρίσμα της... αθεράπευτης πλουτοκρατίας. Η στάση της απέναντι στην παντοδυναμία της θα αλλάξει όταν στον δρόμο της βρεθεί ένας ιδεαλιστής γιατρός, που απαξιώνει το χρήμα ως ευτελές μέσω για την διάσωση της ανθρώπινης ζωής.

Επιφάνια: Ανήκω στη μοναδική αριστοκρατία που μπορεί να κυβερνά αυτό τον κόσμο. Στην αριστοκρατία του χρήματος!

Γιατρός: Δηλαδή, στην πλουτοκρατία.

Επιφάνια: ΄Εστω.

Γιατρός: Δυστυχώς, αυτή είναι μία αρρώστια την οποία δεν είμαι σε θέση να θεραπεύσω. Η μόνη θεραπεία είναι η επανάσταση! ... Δυστυχώς δεν μπορώ να κάνω τίποτε για εσάς.

Και εκεί το στοίχημα της εκατομμυριούχου θα αντιστραφεί. Θα πρέπει να αποδείξει ότι μπορεί να κάνει τα αντίθετα από αυτά που ζητάει από τους άλλους. Αλλά υπάρχει άραγε αντίθετη συνθήκη σε μια τόσο καλά διαμορφωμένη ιστορικά κληροδοτημένη ικανότητα του μυαλού; Ή μήπως υπάρχουν άνθρωποι κατασκευασμένοι να βγάζουν πάντα λεφτά;

Σε κάθε εμπορικό δρόμο, θα βρείτε έναν καταστηματάρχη που έχει οικονομικές δυσκολίες και τελικά χρεοκοπεί. Στον ίδιο δρόμο, πιο δύσκολα, ίσως, αλλά θα βρείτε έναν άλλον καταστηματάρχη που , χωρίς να έχει διαφορετικά προνόμια για να ανοίξει το μαγαζί του, αυξλανει συνέχεια τα κέρδη του και δημιουργεί τέτοια εμπιστοσύνη στον τραπεζίτη του να επενδύσει πάνω του, που καταλήγει να έχει σε λίγο καιρό μια ολόκληρη βιομηχανία. Πώς ο καπετάνιος ενός πειρατικού πλοίου μπορεί να διατηρεί τη θέση του στην ιεραρχία ανάμεσα σε έναν στόλο με καθάρματα σαν τον αεαυτό του; Πώς οι απλοί στρατιώτες γίνονται βασιλιάδες ή δικτάτορες;

(Πρόλογος στο έργο, Preface on Bosses, G. B. Shaw, 1935)

Η Επιφάνια, όπως και ο γιατρός, και ο δικηγόρος και οι άλλοι ανθρώπινοι χαρακτήρες που περνάνε μέσα στο έργο, θα παραμείνουν πιστοί σε αυτό που μπορούν να κάνουν καλύτερα. Να επικρατήσουν, να υποταχθούν, να εξαπατήσουν, να εξαγοραστούν, να παραμείνουν δονκιχωτικά αμετανόητοι. Και μέσα από όλους ο Σω θα κάνει έναν διάλογο, εμνευσμένο από τα ανθρώπινα παθήματα, για την αγνάγκη του σύχρονού του (τότε) κόσμου να αλλάξει, διαπιστώνοντας και απορώντας για το νόμο που ενώ είναι ίδιος για όλους, όλοι δεν είναι ίδιοι απέναντί του. Υπάρχει ένας νόμος για τους πλούσιους και ένας για τους φτωχούς, άλλος για τους δυνατούς και άλλος για τους υποτελείς, τους γενναίους και τους άτολμους, για τους γονείς και άλλος για τα παιδιά, για τις γυναίκες και τους άντρες. Ο Σω, ζωντανό κομμάτι μιας μακράς παράδοσης της Αγγλίας, που πολλές φορές έχει διοικηθεί από γυναίκες (αλλά και μέσα στην πολιτική του τοποθέτηση για τα δικαιώματα ψήφου και κοινωνικής συμμετοχής της γυνάικας στην Πολιτεία) αντιλαμβάνεται και χρησιμοποιεί στο έργο του την γυναίκεια ικανότητα για εξουσία, ειδικά αυτήν που διαχειρίζεται μονάδες διοίκησης που θυμίζουν οικιακή οργάνωση. Αποδίδει δαιμόνιες ικανότητες στο γυναικείο μυαλό για εμπόριο και αφήνει στους άντρες έναν ιδεαλισμό άνευρο και παθητικό. Το εμπόριο και ο ιδεαλισμός παντρεύονται σε έναν γάμο ελαφρά διεστραμμένο, όπου η ιδιωτική περιουσία μπορεί πια να μοιραστεί για ένα κοινό καλό: το «καλό», όταν πιστωθεί ως τέτοιο, φέρνει πίσω διπλάσιο κέρδος.

Οι πλούσιοι άνδρες, στους οποίους λείπουν τα φρονήματα, είναι πιο επικίνδυνοι για τη σύγχρονη κοινωνία, παρά οι φτωχές γυναίκες στις οποίους λείπει η ηθική.

Στον αιώνα της γυναικείας χειραφέτησης, η γυναίκα έχει πλέον τον σφυγμό.

ΕΠΙΦΑΝΙΑ: Εγώ επιθυμώ μόνο πράγματα που μπορώ ν’ αποκτήσω

Η ταινίες και η ταινία

Ο Σω ήταν δημοφιλής συγγραφέας της μεγάλης οθόνης ήδη από την εποχή του βωβού κινηματογράφου. Ο ίδιος έπαιξε στην ταινία Rosy Rapture - The Pride of the Beauty (1914). Πολλά από τα έργα του όπως τα Το άλλο νησί του Τζον Μπουλ, Καίσαρ και Κλεοπάτρα, Αγία Ιωάννα, Πώς ξεγέλασε τον άντρα της, Το δίλημμα του γιατρού, Ο άνθρωπος και τα όπλα, Ταγματάρχης Μπάρμπαρα, Κάντιντα, Το επάγγελμα της κυρίας Ουώρρεν, Ο Ανδροκλής και το Λιοντάρι, Μεγάλη Αικατερίνη κ.ά. έγιναν σενάρια για τον εμπορικό και καλλιτεχνικό κινηματογράφο κάνοντας τον Σω γνωστό σε ένα διευρυμένο διεθνές κοινό. Το πιο γνωστό του έργο στον κιηματογράφο, ωστόσο, ήταν Ο Πυγμαλίων, που μετά από διάφορες άλλες κινηματογραφικές του μεταφορές ( σε αυτήν του 1938, ο ίδιος ο Σω πήρε το Όσκαρ για τη συμμετοχή του στη ταινία), αποτέλεσε το σενάριο για το γνωστό μιούζικαλ Μy fair lady (Ωραία μου κυρία, 1964, σκηνοθεσία Τζωρτζ Κιούκορ), που ανέδειξε την δύναμη του κειμένου του Σω σε μια άλλη φόρμα: το μιούζικαλ.

Το έργο H Εκατομμυριούχος μεταφέρθηκε με μεγάλη επιτυχία (κυρίως στην Ευρώπη) στον κινηματογράφο το 1961 σε μια εξαιρετικά δυνατή διανομή: Σοφία Λώρεν στο ρόλο της Επιφάνια, Πήτερ Σέλλερς στο ρόλο του γιατρού. Στην ταινία εμφανίζεται και ο σκηνοθέτης Βιττόριο Ντε Σίκα. Η σκηνοθεσία ήταν του Άντονυ Ασκουήθ (είχε σκηνοθετήσει και τον Πυγμαλίωνα το 1938). Η ταινία πήρε μικτές κριτικές, για την επιλογή της εκρηκτικής Σοφίας Λώρεν, που, τα χρήματά της στο ρόλο και η εκπληκτική ομορφία της στο πανί την κάνουν άφταστη και όχι πια συγκριτική αξία. σ Ο στερεοτυπικός χαρακτήρας του Πήτερ Σέλλερς (αυτός του Δυτικοποιημένου Ινδού που απόλαυσε το κοινό και σε άλλες του τανίες) χαρακτηρίστηκε ως αυθαίρετη ερμηνεία του θεατρικού έργου. Ωστόσο, είναι αλήθεια, ότι ο συγγραφέας δεν ερωτήθηκε για τις επιλογές των ηθοποιών. Η ταινία είναι σήμερα γνωστή για την επιτυχία του μουσικού ντουέτου Goodness Gracious Me, που έφτασε στο αγγλικό Top Ten.

Το μιούζικαλ

Η Εκατομμυριούχος, σε διασκευή ως μουσική κωμωδία της Νόνικας Γαληνέα και του Κοσμά Βίδου , με μουσική του Σταμάτη Κραουνάκη και στίχους της Λίνας Νικολακοπούλου επιχειρεί να φέρει το θεατρικό κείμενο του Σω σε ένα δυναμικό παρόν τόσο για το έργο όσο και για τα θέματα που αφορούν την σημερινή ζωή.

Με σεβασμό στους χαρακτήρες, τις συγκρούσεις και τα δομικά στοιχεία του κειμένου, η διασκευή του έργου έχει θυσιάσει κάτι από την έντονη διαλεκτική και πολιτική θέση του πρωτοτύπου: οι ήρωες έχουν πάψει να ρητορεύουν για τις ιδέες τους ακατάληπτα στη σκηνή, όπως έχουν πάψει σήμερα, στις σιωπηλές μας μέρες, να το κάνουν και οι απναταχού πολίτες. Η πολιτική συζήτηση είναι για πολλούς από εμάς στοιχείο από το παρελθόν και λειτουργεί ως ανάμνηση, συλλογική μνήμη, σύμβολο και αναμφισβήτητο παρόν όπως το τραγούδι: η πολιτική αφύπνιση τον 21^ο αιώνα έχει γίνει κομμάτι μιας λαικής κουλτούρας, ένα είδος παράδοσης όπως είναι το τραγούδι. Με κάποιον τρόπο αυτό είναι ένα ιδιαίτερα αισιόδοξο μύνημα για το μέλλον.

Ο μοναδικός τρόπος να γνωρίζεις κάτι, είναι να κάνεις κάτι.

Η μουσική που συμπληρώνει την σημερινή παράσταση έχει βάλει στο μίξερ ακούσματα κλασσικά και μοντέρνα, μουσικές υψηλής τέχνης και ποπ επιτυχίες, στοιχεία vaudeville και καμπαρέ, επιδιώκοντας ένα μουσικό κράμα που θα ενεργοποιήσει την διάθεση του θεατή να μπει στην πυκνή ατμόσφαρα της μεσοπολεμικής Ευρώπης και στον σημερινό εκκοφαντικό σφυγμό της σύγχρονης πόλης. Τα λυρικά μέρη διαδέχονται φάλτσα, χαρακτηριστικό μιας κοινωνίας που δεν κινείται πια σε αρμονία, μια κοινωνίας πραγματικής.

Με διάθεση πασπαλισμένη πάντα με σουρεαλισμό, - έντονο στο ύφος του θεατρικού κειμένου, της μουσικής και της αφαιρετικής και άλλοτε μεταπρατικής λειτουργίας των στίχων- η σημερινή διασκευή του έργου του Σω φέρνει πάντα στο προσκήνιο την ποίηση, ως κύριο και αδιασάλεφτο όχημα αφύπνισης, αυτερνέργειας και αλλαγής, αυτό που κάνει τον κόσμο να γυρίζει.

Με αφορμή την παράσταση Η εκατομυριούχος του Τζωρτζ Μπερναρντ Σω, 2009, Μέγαρο Μουσικής Αθηνών, σκηνοθεσία Σωτήρης Χατζάκης (στο πρόγραμμα της παράστασης)